Η λογοτεχνία, μια σκανταλιά, μια διαφυγή ελευθερίας

Πώς κατεβαίνει σε ένα μικρό παιδί η ιδέα να γίνει συγγραφέας; Πώς προπονείται για να πετύχει τον στόχο του; Τι μαθαίνει από τον παππού του, τι από την είρωνα οικογένειά του, τι από τους δασκάλους; Που μαθήτευσαν οι νέοι στη δεκαετία του '70; Σε ποιά ανήλιαγα κομματικά γραφεία και σε ποιές ταβέρνες έμαθαν να διαβάζουν και να σκέφτονται για τον κόσμο; Πώς ισορροπεί κανείς ανάμεσα στον έρωτα για τη λογοτεχνία και στη συζυγική αγάπη για τη φιλολογία; Πότε η ανηθικότητα σε ένα κείμενο είναι πηγή απόλαυσης και πότε πηγή αγανάκτησης; Πώς έζησε η Πηνελόπη στον λογοτεχνικό 20ό αιώνα και πώς ο Οδυσσέας; Γιατί φοβόντουσαν να ταξιδέψουν οι λογοτεχνικοί ήρωες έως πρόσφατα;





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το τελευταίο βιβλίο της Αγγέλας Καστρινάκη αποτελεί, ακόμα και για όσους γνωρίζουν την προηγούμενη λογοτεχνική παραγωγή της, έκπληξη. Αν και αναγνωρίζει κανείς σ' αυτό τις αρετές των προηγούμενων βιβλίων της -διεισδυτικότητα στην παρατήρηση, αφηγηματική χάρη, πυκνότητα και εκφραστική ακρίβεια, θαυμαστή οικονομία στη διαχείριση του θέματος-, ξαφνιάζεται από τον απρόσμενα εξομολογητικό τόνο της συγγραφέα. Το καινούριο βιβλίο μιλά κατευθείαν στον αναγνώστη, κοινοποιώντας με τρόπο άμεσο σκέψεις, αισθήματα, ιδέες. Δεν πρόκειται για συλλογή διηγημάτων αυτή τη φορά (η συγγραφέας έχει τέσσερις στο ενεργητικό της), αλλά για ένα μείγμα πολλαπλών ειδών, όπως ημερολογιακά κείμενα, διηγήματα, δοκίμια, επιστημονικές ανακοινώσεις, που συνέχονται όμως από τον κουβεντιαστό τόνο της εξομολόγησης, μιας αυτοαποκάλυψης ευδιάθετης και κάποτε τολμηρής.

Το βιβλίο περιλαμβάνει δεκαοχτώ κείμενα, μέσα από τα οποία η συγγραφέας επιχειρεί να περιγράψει την προσωπική της διαμόρφωση και να ορίσει τη σχέση της με τη λογοτεχνία: το δέος της απέναντι στην τέχνη· τα πρώτα δειλά της βήματα· τις αμφιβολίες της για το εκάστοτε αποτέλεσμα· την αγωνία της να συνδυάζει την πανεπιστημιακή και τη λογοτεχνική της ιδιότητα· τις ενστάσεις της απέναντι σε προκαθορισμένες αισθητικές και λογοτεχνικές αξίες· τη νόμιμη φιλοδοξία της αναγνώρισης. Η συγγραφέας μάς μπάζει στο προσωπικό της εργαστήρι και μας αφήνει να δούμε τις κρυφές της διαδρομές: τις επιρροές που δέχτηκε από το περιβάλλον και την εποχή, από την οικογένεια και την πολιτική οργάνωση (τον «Ρήγα Φεραίο» της Μεταπολίτευσης), τις καλλιτεχνικές πεποιθήσεις που διαμόρφωσε με τα χρόνια, τις θεματολογικές της προτιμήσεις, τις αμφιβολίες και τις εμμονές της.

Γραμμένο με αφηγηματική αμεσότητα και χιούμορ, το τελευταίο βιβλίο της Καστρινάκη είναι, κατά τη γνώμη μου, κάτι πολύ περισσότερο από μια συλλογή αφηγημάτων. Είναι, τολμώ να πω, ένα κρυφό μυθιστόρημα, πρωτότυπο και ως θέμα και ως ύφος. Και το χαρακτηρίζω κρυφό μυθιστόρημα, κατ' αρχάς επειδή διαθέτει μύθο και πλοκή. Στην ουσία, η συγγραφέας μάς αφηγείται την ιστορία μιας κοπέλας που, ενώ από μικρή είχε όνειρο να γίνει συγγραφέας, επιλέγει, από ανασφάλεια κυρίως, να γίνει φιλόλογος, το πιο κοντινό στη λογοτεχνία επάγγελμα. Η επιλογή αυτή, όμως, αντί να διευκολύνει, δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την υλοποίηση του ονείρου της. Γιατί την εκπαιδεύει σ' έναν τρόπο σκέψης πολύ πιο αναλυτικό απ' ό,τι απαιτεί η δημιουργική γραφή. Αυτό είναι το στόρι, ας πούμε. Επειτα, όπως και στα περισσότερα μυθιστορήματα, το υλικό του βιβλίου δομείται γύρω από μια κεντρική σύγκρουση, το διχασμό της ηρωίδας ανάμεσα στις δύο, φαινομενικά αντικρουόμενες, ιδιότητές της, εκείνη της φιλολόγου κι εκείνη της πεζογράφου. Επίσης, δεν λείπει από το βιβλίο και η απαραίτητη μυθιστορηματική αγωνία, αφού ως αναγνώστης αδημονείς να παρακολουθήσεις την εξέλιξη της «πλοκής», να δεις τι θα γίνει παρακάτω. Και τέλος, υπάρχει και η «ταύτιση»: ο αναγνώστης πολύ συχνά «ταυτίζεται» με την ηρωίδα ή πιάνει τον εαυτό να ανακαλεί το δικό του παρελθόν, τις δικές του όμοιες ή διαφορετικές εμπειρίες των παιδικών χρόνων και της νεότητας, τη δική του «πρώτη έκθεση» στο σχολείο ή τις σχέσεις του με τους δασκάλους.

Κρίνοντάς το με συμβατικά κριτήρια, το βιβλίο της Καστρινάκη δεν είναι, βέβαια, μυθιστόρημα. Πιστεύω όμως ότι αν διαβαστεί από αυτή την οπτική γωνία, πολλά έχουν να κερδίσουν και η τέχνη της πεζογραφίας και η επιστήμη της φιλολογίας. Γιατί πρόκειται για ένα βιβλίο που φέρνει στο προσκήνιο αυτά που συνήθως οι συγγραφείς προτιμούν να κρατούν κρυμμένα στο παρασκήνιο: τι σημαίνει να είσαι συγγραφέας σήμερα; Πώς διαμορφώνεται τελικά το λογοτεχνικό γούστο; Κατά πόσο η επιστήμη της φιλολογίας επηρεάζει με τις αισθητικές της εκτιμήσεις τη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή; Τι συμβαίνει και οι αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού συχνά αποκλίνουν τόσο πολύ από τις εκτιμήσεις των ειδικών;

Κάτι επιπλέον που κάνει εξαιρετικά ενδιαφέρον το βιβλίο, είναι ότι η συγγραφέας, αντί να φορτώσει στο κείμενό της φιλολογικό κύρος και να προτείνει νέους κανόνες, δοκιμάζει απλώς να αξιοποιήσει το αφηγηματικό της ταλέντο και την αναλυτική φιλολογική της σκέψη για να υποβάλει σε έλεγχο κατεστημένες αντιλήψεις και σύγχρονες μόδες στο χώρο της λογοτεχνίας. Και πετυχαίνει να κερδίσει πλήρως τον αναγνώστη. Γιατί τα ερωτήματα που θέτει και οι προβληματισμοί που εγείρει συμβαίνει να απασχολούν όχι λίγους. Τολμά, για παράδειγμα, να ομολογήσει ότι δεν της αρέσει ο Καζαντζάκης (το τολμά μάλιστα ενώ ζει στην Κρήτη) και ότι έχει αμφιβολίες για πολλά μεγάλα ονόματα της γενιάς του '30. Κερδίζει όμως τον αναγνώστη και επειδή δεν διστάζει να δηλώσει πίστη σε αξίες που θεωρούνται πια, κατά την κοινή αντίληψη, παρωχημένες. Για παράδειγμα, στο αφήγημά της «Ανηθικότητα και αισθητική» ομολογεί πως επηρεάζεται στην κρίση της για το λογοτεχνικό κείμενο από παράγοντες ιδεολογικούς. Αποδίδει μάλιστα αυτή της την προτίμηση («επαγγελματική μονομανία συνδυασμένη με πολιτικές έξεις» την ονομάζει) στην πολιτική της παιδεία κατά τη Μεταπολίτευση. Τέτοιες θέσεις ομολογουμένως ακούγονται αρκετά ντεμοντέ στις μέρες μας. Ποιος δίνει σημασία σήμερα στην ιδεολογία; Ο,τι κυρίως μάς απασχολεί είναι να γίνουμε αρεστοί. Οι ιδέες και η ιδεολογία θεωρούνται πια συνήθειες του χθες. Κι όμως, η Αγγέλα Καστρινάκη τολμά να δηλώσει οπαδός των ιδεών και να παραδεχτεί ότι γι' αυτήν η αισθητική δεν διαθέτει αυτονομία ύπαρξης. Οτι και οι ιδέες που πρεσβεύει ο κάθε συγγραφέας προσμετρώνται αυτομάτως στην καλλιτεχνική αποτίμηση του έργου του.

Ενδεχομένως όλα αυτά μπορεί να ακούγονται σε κάποιους παλιομοδίτικα. Είναι όμως; 'Η μήπως συνιστούν μια θέση, μια στάση που μας επαναφέρει στην ουσία της τέχνης; Γιατί, όπως και να το κάνουμε, αδιαφορία για τις ιδέες σημαίνει αδιαφορία για το περιεχόμενο. Και το αποτέλεσμα αυτής της αδιαφορίας οδηγεί ανεπαισθήτως σε μιαν αντίληψη περί λογοτεχνίας, και τέχνης γενικότερα, όπου σημασία έχει πια πρωτίστως η μορφή και λίγο ή καθόλου το περιεχόμενο. Οποτε όμως συμβαίνει αυτό, η τέχνη μετατρέπεται σε διαγωνισμό πρωτοτυπίας. Παύει πια να αποτελεί διαφυγή ελευθερίας για το δημιουργό της -αλλά και για το κοινό της- και μένει απλώς τρυφερή σκανταλιά.



ΓΛΥΚΕΡΙΑ ΚΑΛΑΪΤΖΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/05/2004