Τεχνίτες και τεχνικές βαφής νημάτων

Οι μετακινήσεις των ελλήνων εμπόρων προς την κεντρική και τη δυτική Ευρώπη μας είναι αρκετά γνωστές για την περίοδο ώς τα μέσα του 19ου αιώνα. Αυτή η μελέτη προσφέρει μιαν άγνωστη διάσταση: αυτήν της μεταφοράς τεχνογνωσίας από τη Θεσσαλία προς τη δυτική και ιδιαίτερα την κεντρική Ευρώπη. Τεχνίτες από τη Θεσσαλία αποπειράθηκαν από τα μέσα του 18ου αιώνα, άλλοτε με τη γενναία υποστήριξη των αυστριακών αρχών, άλλοτε με έντονο ανταγωνισμό, να ιδρύσουν στη Βιέννη, στην Τρανσυλβανία, στο Τέμεσβαρ, στην Ουγγαρία, στη Μοραβία, στην Τεργέστη, στη Σαξωνία, φάμπρικες ερυθροβαφής βαμβακονημάτων, μεταφέροντας και διαδίδοντας και τη «διδασκαλία» σε τεχνίτες και σε εργοστάσια της κεντρικής Ευρώπης. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών Ολγα Κατσιαρδή, μετά τις εξαιρετικές εργασίες της για τους ελληνικούς εμπορικούς οίκους στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, μας δίνει τώρα μια μελέτη για τη βιοτεχνική παραγωγή στην Ελλάδα του 18ου αιώνα και τη διαπλοκή του εμπορικού και του παραγωγικού κεφαλαίου. Μελετώντας τα σχετικά αρχεία της Βιέννης, κυρίως, αλλά και της Τεργέστης, που σχετίζονται με την πολιτική της Αυστροουγγαρίας απέναντι στο ανατολικό εμπόριο, η Κατσιαρδή εστιάζει το ενδιαφέρον της στο φαινόμενο της εξαγωγής τεχνογνωσίας από ελληνικούς βιοτεχνικούς θυλάκους προς τα βιοτεχνικά κέντρα της Κεντρικής Ευρώπης.

Αυτή η πρωτότυπη διαδρομή τεχνικής γνώσης, αντίστροφη από τη συνηθισμένη, αφορούσε κυρίως τις τεχνικές βαφής των νημάτων που είχαν υιοθετήσει ελληνικές βιοτεχνίες στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, με γνωστότερη αυτή των Αμπελακίων. Τα κόκκινα νήματα των βιοτεχνιών αυτών είχαν αυξημένη ζήτηση στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα η μερκαντιλιστική πολιτική των Αψβούργων να σχεδιάσει την ένταξη αυτής της τεχνογνωσίας στη δική της βιομηχανική παραγωγή.

Το ζήτημα έχει άμεση συνάφεια με την όλη οικονομική πραγματικότητα των σχέσεων μεταξύ Ανατολής και Δύσης κατά τον κρίσιμο 18ο αιώνα. Η Κατσιαρδή προτάσσει ένα εισαγωγικό, θεωρητικό κεφάλαιο, στο οποίο πραγματεύεται την έννοια της πρωτο- εκβιομηχάνισης, καθώς και τη μετάβαση από την εμπορική στη βιομηχανική περίοδο του ευρωπαϊκού καπιταλισμού. Με αρκετή σαφήνεια η Κατσιαρδή εστιάζει την ανάλυσή της στους εσωτερικούς παράγοντες αυτής της μετάβασης, τοποθετώντας τη ζήτηση σε ρόλο καταλύτη των οικονομικών εξελίξεων, καθώς οι μεταβολές της επέδρασαν τόσο στη διακίνηση όσο και στον καταμερισμό των παραγωγικών δυνάμεων στο εσωτερικό των πλέον αναπτυγμένων βιομηχανικών κρατών. Μια ζήτηση η οποία για τη δική μας περίπτωση, τον ελλαδικό χώρο, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τις διαθεσιμότητες του συσσωρευμένου εμπορικού κεφαλαίου, όσο και την τύχη των πρώτων σημαντικών βιοτεχνικών και πρωτο- βιομηχανικών προσπαθειών.

Το ενδιαφέρον στην ανάλυση της Κατσιαρδή, καθώς και στο ερμηνευτικό της μοντέλο, βρίσκεται στην εκτίμηση αυτής της ιστορικής «αντιστροφής», που σηματοδοτούσε η εξαγωγή τεχνογνωσίας από μια περιφερειακή οικονομία προς τα μητροπολιτικά κέντρα της ευρωπαϊκής οικονομίας του 18ου αιώνα. Ποια είναι η εκτίμηση; Πως η ειδική αυτή τεχνογνωσία βαφής δεν μπορούσε με κανέναν τρόπο να ενταχθεί σε κάποιο οργανικό βιομηχανικό μοντέλο, αφού δεν το επέτρεπαν τόσο το μέγεθος της εσωτερικής αγοράς -πάλι η ζήτηση- όσο, κυρίως, ιστορικοί λόγοι, νοοτροπίες παραδοσιακές «που οδηγούν στη διατήρηση της παραδοσιακής οργάνωσης και όχι στην τολμηρή βιομηχανική αναβάθμιση, όπως θα απαιτούσε η εποχή».

Η Κατσιαρδή προχωρεί προσεκτικά στο ερμηνευτικό πεδίο, χωρίς ποτέ να εκβιάζει το συμπέρασμα, καθώς είναι αυστηρά προσηλωμένη στην ακριβή χρήση των πηγών. Σε μια εποχή όπου η ιστοριογραφική «γνώμη» τείνει να υποκαταστήσει εντελώς την ιστορική έρευνα, γίνεται σαφές ότι εργασίες αυτού του υψηλού ερευνητικού στάνταρ συμβάλλουν στην προσπάθεια διόρθωσης της πορείας της σύγχρονης ελληνικής ιστοριογραφίας, η οποία τελευταίως παρουσιάζει σαφή ερευνητική στασιμότητα.

Στην έκδοση προστίθεται και ένα επίμετρο για τον συνεταιρισμό των Αμπελακίων. Η συγγραφέας ουσιαστικά κλείνει μάλλον οριστικά το προσφιλές αυτό θέμα της ελληνικής ιστοριογραφίας, δίνοντας μια συνολική ερμηνεία της ακμής και της αδιέξοδης πορείας της μικρής αυτής συνεταιριστικής παραγωγής. Ποια ήταν η μοιραία κατάληξη της συντροφιάς των Αμπελακίων; Η επιστροφή στην οθωμανική λογική, η ακύρωση εν τέλει κάθε βιομηχανικής προοπτικής, αφού τα οθωμανικά δεδομένα οδηγούσαν όχι στη μετατροπή του εμπορικού κεφαλαίου σε παραγωγικό, αλλά στην αποθησαύριση, στην ενίσχυση των παραδοσιακών σχέσεων και στην επαναφορά του συστήματος στην εσωτερική του λογική, που προς στιγμήν φαίνεται να διαταράσσεται από τις τεχνολογικές και εμπορικές καινοτομίες των Αμπελακιωτών. «Οι Αμπελακιώται οικοδομούντες ανάκτορα και κομίζοντες εκ Βιέννης πολυτελή παραπετάσματα και χρυσά κύπελλα, ενόμιζον ότι πράττουσιν έργον φυσικόν, δαπανώντες εκ του περιττού ποσά αμύθητα», λέει ένα παράθεμα της Κατσιαρδή, σε μια υποσημείωση του βιβλίου, παρμένο από τη μελέτη της Αναστασίας Διαμαντοπούλου για τα Αμπελάκια. Το παράθεμα αυτό θέτει με τρόπο γλαφυρό το ζήτημα της λογικής του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Η Ολγα Κατσιαρδή, γράφοντας με ακρίβεια, αλλά και με χάρη, αναδεικνύει με το έργο της τη μάλλον εξισορροπιστική λογική του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου κατά τον 18ο αιώνα. Και έτσι θέτει ουσιαστικά υπό αμφισβήτηση το κυρίαρχο όσο και απλοϊκό σχήμα που ερμηνεύει την πορεία προς την εθνική αφύπνιση μέσω της διαδρομής των εμπορευμάτων και των «φωτισμένων» ευρωπαϊκών ιδεών που αυτά μεταφέρουν στην Ανατολή. Το σχήμα αυτό -Διαφωτισμός, εμπόριο, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, επανάσταση- είχε την περίπτωση των Αμπελακίων ως οδηγό, καθώς εκεί είχαμε τον νεωτεριστή βιοτέχνη, τον εξευρωπαϊσμένο Ελληνα έμπορο και τους φωτισμένους λογίους με τις σχολές των γραμμάτων. Μετά την εργασία της Κατσιαρδή, όμως, αυτός ο οδηγός δείχνει να έχει πάρει εντελώς άλλη ρότα: η ανάπτυξη του ελληνικού εμπορίου κατά τον 18ο αιώνα δεν φαίνεται να συνδέεται με κάποια κινητικότητα, και πολύ περισσότερο με ανατροπή των παραδοσιακών ελληνικών πραγματικοτήτων.



ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/12/2006