Μικρός δακτύλιος

Έντεκα σύγχρονες ιστορίες στις οποίες εναλλάσσονται διφορετικά αφηγηματικά στυλ, από τον παντογνώστη αφηγητή μέχρι το δραματοποιημένο χρονογράφημα.
Τέλος, ένα δωδέκατο διήγημα-έκπληξη.
Οι φωτογραφίες του Καμίλο Νόλλα, τραβηγμένες από κινητό τηλέφωνο, συνομιλούν με τα κείμενα δημιουργώντας μια παράλληλη αφήγηση με εικόνες.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η αθηναιογραφία είναι μια παλιά ιστορία: οι ρίζες της βυθίζονται στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και οι συγγραφείς οι οποίοι την υπηρέτησαν τότε, στην πρώτη ιστορική της εμφάνιση, προέρχονταν τόσο από το διήγημα, που αποτελούσε την ευγενέστερη και την υψηλότερη έκφραση της λογοτεχνίας της εποχής, όσο και από το μυθιστόρημα, που δεν είχε κατακτήσει το σημερινό του εύρος και κύρος, αλλά διέθετε, όπως και στα χρόνια μας, εντυπωσιακές κυκλοφοριακές επιδόσεις. Στο πλούσιο όσο και περίπλοκο αυτό αθηναιογραφικό παρελθόν φαντάζομαι ότι αναφέρεται ο Κώστας Κατσουλάρης, δίνοντας στην πρώτη συλλογή διηγημάτων του «Μικρός δακτύλιος» (έχουν προηγηθεί τρία μυθιστορήματα και μία νουβέλα) τον χαρακτηρισμό «νέες αθηναϊκές ιστορίες». Οι «νέες αθηναϊκές ιστορίες» θέλουν, προφανώς, να υποδηλώσουν μιαν άλλη, σαφώς διαφοροποιημένη, καθώς και απολύτως προσαρμοσμένη στο πνεύμα του καινούριου αιώνα σύλληψη και εικονογράφηση του κλεινού άστεως: μια προσέγγιση έκκεντρη, δοκιμαστική και αποσπασματική, που δεν μπορεί παρά να βάλει στην άκρη τα μεγάλα πλάνα, τις εξαντλητικές περιγραφές και τις μακρές, διεξοδικές αφηγήσεις προκειμένου να εγκαταστήσει στη θέση τους το υποκειμενικό και συγκεχυμένο βλέμμα, το τυχαίο και το απρογραμμάτιστο στιγμιότυπο ή την απρόβλεπτη διακοπή και κατάργηση της οποιασδήποτε συνέχειας.



Πρωτοπρόσωπη αφήγηση και αντικειμενική εξιστόρηση



Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου ο συγγραφέας παρατηρεί πως ο «Μικρός δακτύλιος» περιλαμβάνει «έντεκα σύγχρονες ιστορίες στις οποίες εναλλάσσονται διαφορετικά αφηγηματικά στιλ, από τον παντογνώστη αφηγητή μέχρι το δραματοποιημένο χρονογράφημα». Επειδή τα κομμάτια της συλλογής με δυσκολεύουν να υποθέσω τι μπορεί να βρίσκεται στα ενδιάμεσα στάδια μιας τέτοιας κλίμακας, αλλά και να εννοήσω τι ακριβώς σημαίνει ο όρος «δραματοποιημένο χρονογράφημα», θα έλεγα πως τα διηγήματα του Κατσουλάρη χωρίζονται σε δύο κατά βάσιν κατηγορίες: σε εκείνα που διαθέτουν πρωτοπρόσωπο και ενδοδιηγητικό (μέτοχο ή και πρωταγωνιστή των δρωμένων) αφηγητή και σε εκείνα των οποίων η δράση διακινείται από μια τριτοπρόσωπη, εξ αποστάσεως αφήγηση, που τύποις τουλάχιστον απέχει από τα πάθη της πλοκής. Θα έλεγα επίσης πως από τα πρωτοπρόσωπα και τα τριτοπρόσωπα κείμενα του βιβλίου, τα περισσότερο λειτουργικά και ευρηματικά είναι όσα δεν ονοματίζουν ιδεοληπτικά ή δεν κολακεύονται άσκοπα με το αστικό περιβάλλον εντός του οποίου διαδραματίζονται, δοκιμάζοντας να δώσουν στις καταστάσεις της πόλης μια πολύ ζωντανή και συχνά άκρως δραματική (χωρίς, ευτυχώς, τον παραμικρό υψηλό τόνο) υπόσταση.

Τι συμβαίνει, όμως, στα λειτουργικά διηγήματα του τόμου και με ποιον τρόπο αυτό το οποίο συμβαίνει αντικατοπτρίζει ή ενσωματώνει στο εσωτερικό του κάτι από τη σκοτεινιά, αλλά και από το απροσδόκητα πλην διάχυτα επίφοβο και απειλητικό κλίμα μιας αχανούς (μολονότι εντοπισμένης στις κεντρικές της τοποθεσίες) μητρόπολης; Το αδιαφανές, το οριακό και το επικίνδυνο αποτελούν στις εικόνες των κειμένων αυτής της ομάδας μιαν άμεση, εντελώς κοινή και καθημερινή συνθήκη, η οποία αφορά δυνάμει τους πάντες: ένας νεαρός που βλέπει ξαφνικά ένα μέλος της συντροφιάς του να πηδάει στο κενό, αδυνατώντας να βρει την οποιαδήποτε παρηγοριά τριγύρω του («Ο Βράχος»), ένα πρόσωπο που μετά βίας καταφέρνει να βάλει τις φράσεις του στη σειρά και προσπαθεί να επιβιώσει σε πείσμα μιας ανώνυμης και αταύτιστης πραγματικότητας («το όνομά μου είναι deny»), κάποιοι φίλοι ή κάποια ζευγάρια που κατορθώνουν να χάσουν μέσα στη μοναξιά των πληθών, τα οποία συρρέουν στους δημόσιους χώρους συνεύρεσης και εστίασης, και το τελευταίο ίχνος της πραγματικής ερωτικής τους επιθυμίας («Τα παπούτσια και το παντελόνι», «Κυρίως σώμα»), ένα κορίτσι που αναβιώνει σ' ένα θεατρικό παιχνίδι της Πυροσβεστικής έναν απολύτως αληθινό και οδυνηρό θάνατο («Ασκηση ετοιμότητας»), καθώς κι ένα οικογενειακό τραπέζι στο οποίο κάτω από την επιφανειακή τάξη και ηρεμία αποδεικνύονται όλα κουβάρια και χαλάσματα («Η γιαγιά [το νόημα της Πρωτοχρονιάς]»). Ο Κατσουλάρης πετυχαίνει, όσο ακολουθεί μια τέτοια κατεύθυνση, να αποκαλύψει την ανατριχιαστικά σπασμένη και διαμελισμένη ατομικότητα των πρωταγωνιστών του, όπως και τον διαλυτικό περίγυρο ο οποίος την προκαλεί και την ενθαρρύνει.



Κοσμικογραφικό στιλ



Δεν μπορώ να ισχυριστώ το ίδιο και για τα υπόλοιπα κείμενα του βιβλίου («Ιδανικός θεατής», «Ο σωσίας του Κωνσταντίνου Τζούμα», «Αυτός ο Αλλος», «Φίλιον πυρ» και «Αίσθημα Λυκαβηττού»), όπου οι αθηναϊκές εικόνες αποσπώνται από την κινητικότητα και την αμεσότητα της αστικής ζωής για να εγκλωβιστούν σε μια πέρα για πέρα εξωτερική και κατασκευασμένη ιδέα (όλος ο περί Λυκαβηττού λυρισμός μοιάζει να στέκει από την αρχή μέχρι το τέλος στον αέρα), ή για να διολισθήσουν σ' ένα ακατανόητα κοσμικογραφικό κλίμα, που προσπαθεί επί ματαίω να μετατρέψει σε ποιητικές ή εικαστικές φιγούρες γνωστούς και πολυσυζητημένους Αθηναίους, για τη λογοτεχνική μεταστοιχείωση των οποίων θα χρειαζόταν κάτι το οποίο να υπερβαίνει κατά πολύ την περιπατητική εντυπωσιολογία ή το μεγαλοποιητικό (και μελοδραματικό) ζουμάρισμα του τηλεοπτικού ρεπορτάζ.

Τόσο, όμως, η κοσμικογραφία όσο και η τηλεοπτική ιχνογράφηση αντιστρατεύονται έντονα την ατμόσφαιρα κατάρρευσης και αδιεξόδου στην οποία επιδιώκουν να υποβάλουν τον αναγνώστη τα υπόλοιπα διηγήματα της συλλογής, με αποτέλεσμα να προκαλείται ένα ζήτημα ενότητας ύφους και προβληματικής που δυσκολεύομαι να θεωρήσω αμελητέο. Και τούτο, όχι επειδή δεν μπορούμε να έχουμε ενότητα των ετερογενών και των αντιθέτων, αλλά γιατί οι βολικοί συγκερασμοί δεν πείθουν και, το κυριότερο, δεν ωφελούν κανέναν.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/01/2008