Νέα Σοσιαλδημοκρατία

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο μεγάλος κοινωνιολόγος Εμίλ Ντουρκάιμ είχε γράψει, στα τέλη του 19ου αιώνα, ότι ο «σοσιαλισμός ήταν μια τεράστια κραυγή αγωνίας για τις συνθήκες με τις οποίες γινόταν η καπιταλιστική βιομηχανική ανάπτυξη». Από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του το σοσιαλιστικό κίνημα, που ήθελε να είναι κληρονόμος του Διαφωτισμού και των αρχών τις Γαλλικής Επανάστασης, τις οποίες είχαν προδώσει οι αστοί, έθετε θέμα συνειδητής κοινωνικής διαχείρισης της παραγωγής και της κατανομής του πλούτου. Η κολεκτιβοποίηση των μέσων παραγωγής και ανταλλαγής δεν ετίθετο από κανέναν σε αμφισβήτηση, όπως και η δημοκρατία.

Οι απόψεις αυτές αποκρυσταλλώθηκαν μετά την Επανάσταση των μπολσεβίκων, το 1917, με την επικράτηση των αντιδημοκρατικών και αντικοινοβουλευτικών απόψεων του Λένιν, ο οποίος χαρακτήριζε (στο έργο του «Η προλεταριακή Επανάσταση και ο αποστάτης Κάουτσκι») τη σοδιαλδημοκρατία «οπορτουνισμό», «μια φιλελεύθερη αστική θεωρία», «ένα πτώμα σε σήψη, που βρωμάει και που είναι καταδικασμένο από την Ιστορία». Παρ' όλα αυτά, στη Διεθνή Εργατική και Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη στη Βέρνη, το Φεβρουάριο 1919, ψηφίστηκε από την πλειοψηφία μια απόφαση, η οποία έλεγε, μεταξύ άλλων, ότι: «Μια κοινωνική αναδιοργάνωση όλο και πιο βαθιά επηρεαζόμενη από το σοσιαλισμό δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί και κυρίως να σταθεροποιηθεί, αν δεν στηρίζεται πάνω στις κατακτήσεις της δημοκρατίας κι αν δεν βυθίζει τις ρίζες της στις αρχές της ελευθερίας».

Έκτοτε, η εξέλιξη των σοσιαλιστικών ιδεών και του σοσιαλιστικού κινήματος σημαδεύτηκε από την αντιπαράθεση με το λενινισμό και από τις συνεχείς αναθεωρήσεις ως προς τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς, το ρόλο του κράτους και της αγοράς, το βάρος της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Με τις αναθεωρήσεις αυτές τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα ήλθαν μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στην εξουσία. Για τα σύγχρονα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα μας έλειπε στα ελληνικά ένα βιβλίο που να αναλύει τις ιδεολογικές διαφοροποιήσεις και τις οργανωτικές μεταβολές τους. Το κενό έρχεται να καλύψει το βιβλίο αυτό, που επιμελήθηκε ο Ηλίας Κατσούλης. Ξεκινάει το εισαγωγικό του κεφάλαιο αναλύοντας αυτό που ονομάστηκε «παράδοξο της ανάπτυξης», που εξηγεί εν μέρει την απαξίωση των κομμάτων και τη δυσθυμία απέναντι σ' αυτά και τους πολιτικούς. Η αρνητική στάση απέναντι στα κόμματα, που τα θεωρούν υπεύθυνα οι πολίτες για την οικονομική, κοινωνική, και πολιτική κρίση, δεν σημαίνει και απόρριψη του κοινοβουλευτισμού. Η ανάπτυξη και ο εκσυγχρονισμός αυξάνουν τις απαιτήσεις των πολιτών απέναντι στα κόμματα, αλλά με τις ανακατατάξεις που προκαλούν, οδηγούν στην περιθωριοποίηση ορισμένων κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων, που ανήκουν στο εκλογικό δυναμικό των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Έτσι εξηγείται η εκλογική υποχώρηση των κομμάτων αυτών και η αναθεώρηση ορισμένων ιδεολογικών και οργανωτικών αρχών, με την ανάδυση της «νέας σοσιαλδημοκρατίας», που μπόρεσε και ήλθε πάλι στην εξουσία, πολλές φορές θριαμβευτικά, όπως στην περίπτωση του βρετανικού Εργατικού Κόμματος και του γερμανικού SPD.

Για την ανανέωση των δύο αυτών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων έχουμε στο βιβλίο τις πολύ καλές αναλύσεις του Μάνου Ματσαγγάνη με τίτλο «Οι νέοι εργατικοί μεταξύ τρίτου δρόμου και σοσιαλδημοκρατίας» και του Gustav Auernheimer με τίτλο «Τρίτος δρόμος, "Νέο κέντρο" ή μήπως κάτι άλλο; Ο προγραμματικός διάλογος στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία». Ο Ματσαγγάνης προβαίνει σε μια σύντομη, αλλά ουσιαστική ανασκόπηση της ιστορίας του βρετανικού Εργατικού Κόμματος κατά την τελευταία τριακονταετία: μιλάει για το χειμώνα της δυσαρέσκειας το 1978, για την ήττα στις εκλογές του 1979, που εγκαινίασε μία καταστρεπτική περίοδο εσωστρέφειας και οξύτατων αντιπαραθέσεων, για τη συντριπτική ήττα του 1983, της οποίας προηγήθηκε ένα εκλογικό μανιφέστο, το οποίο χαρακτηρίστηκε «το μακροσκελέστερο σημείωμα αυτοκτονίας στην Ιστορία». Η άνοδος της αριστεράς πτέρυγας με τον Τόνι Μπεν αποξένωσε το Εργατικό Κόμμα από τις κρίσιμες μάζες ψηφοφόρων, δείχνοντας το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα: η ριζοσπαστικοποίησή τους προς τ' αριστερά τα στερεί από τις κρίσιμες μάζες ψηφοφόρων, που θα τους έδιναν την εκλογική νίκη. Όπως και αν τα δείχνει ο G. Auernheimer, οι συζητήσεις γύρω από τις αντιλήψεις περί ελευθερίας και ισότητας κατέχουν κεντρική θέση στις συζητήσεις στο SPD, όπως και οι απόψεις για τον «τρίτο δρόμο», τις οποίες πρώτος διατύπωσε ο Α. Γκίντενς, για να υιοθετηθούν από τους Τ. Μπλερ και Γκ. Σρέντερ, στο κείμενο αρχών με τίτλο «Ο δρόμος προς τα εμπρός για τους σοσιαλδημοκράτες της Ευρώπης».

Σ' έναν άλλο τομέα, αυτόν των σχέσεων ανάμεσα στη σοσιαλδημοκρατία και την ευρωπαϊκή ενοποίηση αναφέρεται το σημαντικό κείμενο του Πάνου Καζάκου «Εκλογικές μετατοπίσεις και ευρωπαϊκή ενοποίηση: Οι επιπτώσεις της εκλογικής νίκης εργατικών, σοσιαλιστικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων». Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία αποδέχτηκε ένα πρότυπο ολοκλήρωσης, που είχε ως βασικό χαρακτηριστικό την έμφαση στο άνοιγμα των αγορών και του εμπορίου, αφού είχε τακτοποιήσει τις σχέσεις της με την αγορά, το σταθερό νόμισμα και γενικά τον καπιταλισμό, ενώ η ενοποιητική διαδικασία στην Ευρώπη και η παγκοσμιοποίηση επηρέασαν τους ιδεολογικούς - προγραμματικούς προσανατολισμούς των σοσιαλιστικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.

Ο Π. Καζάκος αναλύει σε βάθος το «νεοσοσιαλδημοκρατικό παράδειγμα» κι εξηγεί την αλλαγή κατεύθυνσης της σοσιαλδημοκρατίας με την εγκατάλειψη του κρατισμού και την αποδοχή της έννοιας της αποτελεσματικότητας.

Κατά τον Καζάκο, δεν υπάρχει ένα κοινό σοσιαλδημοκρατικό σχέδιο ή ένα «αριστερό μέτωπο για άλλη Ευρώπη».

Με τα υπόλοιπα άρθρα του βιβλίου μετατοπιζόμαστε προς το Νότο της Ευρώπης. Δεν υπάρχει, δυστυχώς, ανάλυση για τη Γαλλία, αλλά υπάρχουν πολύ καλές αναλύσεις για την Ιταλία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Υπάρχει, έτσι, το άρθρο του Κώστα Λάβδα «Κεντροαριστερά, εκλογικά καρτέλ και ευρωπαϊκή σύγκλιση. Η Ιταλία σε συγκριτική προοπτική», όπου εξετάζεται η ελευθερία της κεντροαριστεράς σε σύγκριση με τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Εξετάζεται, έτσι, το πολιτικό σύστημα στην Ιταλία σε σχέση με τον καπιταλισμό, αναλύονται οι εφτά περίοδοι εξέλιξης του ιταλικού πολιτικού συστήματος και ερευνάται ο τρόπος λειτουργίας του ιταλικού οικονομικού συστήματος (βρίσκω ατυχή την έκφραση «ιταλική πολιτική οικονομία», μιας και ο όρος Πολιτική Οικονομία έχει καθιερωθεί για την επιστήμη που μελετάει τα οικονομικά φαινόμενα, τον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας).

Στη συνέχεια, εξετάζεται η κρίση του κομματικού συστήματος και ακολουθεί μια ενδιαφέρουσα και κατατοπιστική ανάλυση του τρόπου με τον οποίον η κεντροαριστερά ήλθε στην εξουσία, καθώς και το ποιες ήσαν οι συνιστώσες της πολιτικής της.

Υπάρχουν τρία εξαιρετικά ενδιαφέροντα άρθρα για την ελληνική περίπτωση, σε σύγκριση με ανάλογες ευρωπαϊκές εμπειρίες. Ο Γιώργος Παγουλάτος στο άρθρο του με τίτλο «Σύγκλιση, απόκλιση και παραδείγματα πολιτικής: προβαλλόμενες εξηγήσεις και διδάγματα του ευρωπαϊκού Νότου», εξετάζει τις κρίσιμες συγκλίσεις, αλλά και αποκλίσεις σε σχέση με το κυριάρχο παράδειγμα οικονομικής πολιτικής στην Ε.Ε. Εξετάζει, στη συνέχεια, την πολιτική που ακολούθησε στην Ισπανία και την Ελλάδα, παραθέτοντας τα δεδομένα για τη ραγδαία οικονομική επιδείνωση στην Ελλάδα, στη δεκαετία του 1980, με τη μορφή της αποεπένδυσης και της ραγδαίας μακροοικονομικής επιδείνωσης. Η ελληνική κυβέρνηση κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1980 δεν ακολούθησε τους Γάλλους και Ισπανούς σοσιαλιστές στη στροφή της οικονομικής πολιτικής τους και το μοντέλο που υιοθέτησε, οδήγησε, στην παγίωση δημοσιονομικών ελλειμμάτων και πληθωριστικών πιέσεων, καθώς και σε ισχυρές στρεβλώσεις στο επίπεδο της προσφοράς.

Οι Κώστας Ζαφειρόπουλος και Νίκος Μαραντζίδης στο άρθρο τους «Κοινωνικές μεταβολές στην εκλογική βάση και στον πολιτικό λόγο του ΠΑΣΟΚ (1996-1998)», αφού δώσουν τον ορισμό του νέου ΠΑΣΟΚ, εξετάζουν τις μεταβολές στον πολιτικό λόγο του μαζί με την τάση αποσύνδεσής του από τα λαϊκά στρώματα και μετατροπής του από ένα κόμμα «ταξικής προέλευσης» σε ένα καθαρά πολυσυλλεκτικό κόμμα.

Οι συγγραφείς έχουν την άποψη ότι η ιδεολογική και η κοινωνική ρευστότητα του ΠΑΣΟΚ, όχι μόνο δεν το εμπόδισαν σε κάτι, αλλά, αντιθέτως, το βοήθησαν να διατηρηθεί ζωντανό και ακμαίο σε όλες τις φάσεις των μεταβολών που το κόμμα παρουσίασε μέχρι τώρα.

Η Βασιλική Γεωργιάδου στο εκτεταμένο και βιβλιογραφικά τεκμηριωμένο άρθρο της «LABOUR PAR SPD ΚΑΙ ΠΑΣΟΚ - Συστήματα κομματικής διεύθυνσης και οργανωτική ανασυγκρότηση», αφού σ' ένα πρώτο μέρος εξετάσει γενικά τη στάση των κομματικών μηχανισμών για αυτοδιαιώνιση και την κοινωνική δυσπιστία για τα κόμματα, η οποία καθιστά αναγκαία την ανασυγκρότηση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, για ν' αντιμετωπίσουν τη διευρυνόμενη δυσπιστία απέναντί τους, καθώς αυτά από εκπρόσωποι συμφερόντων της κοινωνίας πολιτών μετατρέπονται σε ισχυρές οργανώσεις-μηχανισμούς, αναλύει την οργανωτική ανασυγκρότηση που επιχειρεί η «νέα σοσιαλδημοκρατία». Εξετάζει πιο συγκεκριμένα την οργανωτική ανασυγκρότηση του Εργατικού Κόμματος και του SPD, αφού αναλύσει την πεμπτουσία του νέου Εργατικού Κόμματος και της ηγεσίας Μπλερ. Στη συνέχεια, εξετάζει το αίτημα ανασυγκρότησης του ΠΑΣΟΚ καθώς και το γιατί υπονομευόταν σε αυτό κάθε προσπάθεια ανανέωσης. Αναλύει, έτσι, την ατελή προσπάθεια οργανωτικής ανασυγκρότησης του ΠΑΣΟΚ, που έχει μετατραπεί σε καθεστωτικό κόμμα-κράτος, ενώ επιβάλλεται ένας τολμηρός οργανωτικός εκσυγχρονισμός του, προκειμένου να γίνει από ένα κόμμα «μηχανισμών και παραγόντων, ένα κόμμα της κοινωνίας των πολιτών».

Για το άρθρο του Αριστείδη Χατζή «Αριστερά και Οικονομική Επιστήμη» θα ήθελα απλώς να παρατηρήσω ότι ένα θέμα σαν κι αυτό, για το οποίο υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία, χρειάζεται ν' αναλυθεί περισσότερο. Για τις σχέσεις αγοράς και σοσιαλιστικής οικονομίας θα ήθελα ενδεικτικά ν' αναφέρω, πέρα από τους μεγάλους οικονομολόγους της Δεύτερης Διεθνούς, τις εργασίες του Όσκαρ Λάνγκε, του Ότα Σικ και των άλλων αντιφρονούντων οικονομολόγων στις ευρωπαϊκές χώρες του «υπαρκτού» σοσιαλισμού, ή το σημαντικό βιβλίο του Alec Nove «The Economic Of Feasible Socialism». Όσο για το άρθρο του Σεραφείμ Σεφεριάδη με τίτλο «Σοσιαλδημοκρατικές στρατηγικές στον 20ό αιώνα-Επισημάνσεις για μια πολιτική κοινωνιολογία», θεωρώ ότι χρειάζεται γλωσσική επεξεργασία, ώστε να μπορεί να διαβαστεί άνετα. Ας σημειωθεί, τέλος, ότι στο βιβλίο περιλαμβάνεται κι ένα άρθρο του Τόνι Μπλερ, που αξίζει μια προσεκτική ανάγνωση και κριτική ανάλυση. Είναι πολλαπλώς ενδιαφέρον και συντείνει, νομίζω, στη βελτίωση της εικόνας που έχουμε για τον Τόνι Μπλερ.

ΣΠΗΛΙΟΣ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ,
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/06/2002