Ανθρωποι και υπεράνθρωποι

Όταν, το 1957, εκδόθηκε για πρώτη φορά το βιβλίο της Γαλάτειας Καζαντζάκη "Άνθρωποι και υπεράνθρωποι", διατάραξε εύλογα το λογοτεχνικό στερέωμα της εποχής. Η μυθιστορηματική μεταφορά της σχέσης της με τον Καζαντζάκη σε ένα βιβλίο που αποκάλυπτε μιαν "άλλη" διάσταση της προσωπικότητάς του και μια διαφορετική θέαση της κοσμοθεωρίας του αποκαθήλωνε το πρόσωπο από το μύθο του ενώ ταυτόχρονα απογύμνωνε το συγγραφέα από το πέπλο της εξιδανίκευσης, με την οποία είχε αποκρυσταλλωθεί στο πνευματικό και κοινωνικό τοπίο.

Όμως, είτε πρόκειται για δημιούργημα της μυθοπλαστικής αυθαιρεσίας είτε για απείκασμα προσωπικών βιωμάτων, η αξία το μυθιστορήματος αυτού έγκειται πίσω από τα προσχήματα: στις βαθύτερες θέσεις της συγγραφέως και στον προβληματισμό της για το χρέος των διανοουμένων απέναντι στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Αλλωστε, ο τίτλος μπορεί να παραπέμπει κατ' αρχάς στα νιτσεϊκά αρχέτυπα που θεμελίωσαν την ιδεολογία του Κρητικού συγγραφέα, αλλά σε ένα δεύτερο επίπεδο καταδεικνύει το χάσμα που χωρίζει ενίοτε τη διανόηση από τον έξω κόσμο και τους κινδύνους που ελλοχεύουν όταν το χαράκωμα αυτό υποστυλώνεται από άκαμπτα ιδεολογήματα.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Καζαντζάκη επανεκδίδεται το μυθιστόρημα Ανθρωποι και υπεράνθρωποι της Γαλάτειας Καζαντζάκη, της πρώτης του συζύγου, που προκάλεσε αίσθηση όταν πρωτοκυκλοφόρησε, το 1957, έτος θανάτου του μεγάλου κρητικού συγγραφέα. Αίσθηση η οποία δεν οφειλόταν τόσο στις λογοτεχνικές αρετές του βιβλίου - που ασφαλώς και διαθέτει - όσο στο γεγονός ότι ο κεντρικός ήρωας Αλέξανδρος Αρτάκης αποτελεί ένα είδος πορτρέτου του ίδιου του Καζαντζάκη και το μυθιστόρημα αυτό είναι λίγο-πολύ η ζωή της συγγραφέως (Δανάη Φραντζή στο μυθιστόρημα) μαζί του. Η προσπάθεια αποδόμησης της προσωπικότητας του Καζαντζάκη είναι όχι μόνον εμφανής αλλά και συχνότατα ενοχλητική. Τέτοια βιβλία ωστόσο παρουσιάζουν ένα τεράστιο πρόβλημα: συγκρίνονται αυτομάτως με το έργο του υπό αποδόμηση προσώπου - και στην προκειμένη περίπτωση η σύγκριση είναι συντριπτική.



Νιτσεϊκός ήρωας



Αυτό καθαυτό το Ανθρωποι και υπεράνθρωποι, αν το δει ωστόσο κανείς ανεξάρτητα από τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, δεν είναι κακό βιβλίο. Πρόκειται για ένα καλογραμμένο ντοκουμέντο εποχής (μεταμφιεσμένο σε μυθιστόρημα), παρά τις όποιες αδυναμίες και τις αφέλειές του. Ετσι όμως σκέπτονταν, έτσι λειτουργούσαν και έτσι αντιμετώπιζαν τότε τον κόσμο, την κοινωνία και τις ανθρώπινες σχέσεις όχι μόνον οι περισσότεροι συγγραφείς μας αλλά οι περισσότεροι από όσους διέθεταν μόρφωση πάνω από τον μέσο όρο. Η Γαλάτεια Καζαντζάκη προσπαθώντας να φτιάξει το πορτρέτο του πρώην συζύγου της δεν περιγράφει ένα υπερεγώ (αυτό θα ήταν πολύ ενδιαφέρον, αλλά η ίδια προφανώς δεν γνώριζε και πολλά για την ψυχανάλυση). Μιλάει για έναν άνθρωπο που είχε την ψυχολογία και τη συμπεριφορά υπερανθρώπου, έναν νιτσεϊκό ήρωα στον οποίον η ίδια αντιπαραθέτει την κοινωνία, τους ανθρώπους και κατ' εξοχήν τον εαυτό της, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο της: ένα πλάσμα γήινο και αισθηματικό που το καταπιέζει η προβληματική συζυγική σχέση. Πρόκειται για τυπικά μανιχαϊκή σύλληψη - αλλά σε τέτοιες περιπτώσεις ο συγγραφέας χρειάζεται να διαθέτει, πλην του ταλέντου, και τεράστια πνευματικά αποθέματα ώστε να δημιουργήσει έργο απαιτήσεων ανάλογων της αρχικής σύλληψης - και τέτοια αποθέματα η Γαλάτεια Καζαντζάκη δεν τα διέθετε. Κατά συνέπεια, το μυθιστόρημά της, παρά την αμεσότητα και την ανθρώπινη θέρμη, είναι σχηματικό. Η σχέση του Καζαντζάκη με το νιτσεϊκό έργο υπήρξε πολύ πιο περίπλοκη από όσο τη θεωρούσε η ίδια - ούτε άλλωστε και ήταν η μόνη που σφράγισε το καζαντζακικό έργο. Πόσο νιτσεϊκός χαρακτήρας λ.χ. είναι ο καπετάν Μιχάλης του ομώνυμου μυθιστορήματος; Και γιατί όχι φροϋδικός, αν δεχθούμε ότι το πρότυπό του ήταν ο πατέρας του Καζαντζάκη; Αν πάμε αλλού, πού βρίσκεται ο Νίτσε (ο οποίος χαρακτήριζε τον χριστιανισμό «θρησκεία των δούλων») στον Φτωχούλη του Θεού ή ακόμη περισσότερο στον Τελευταίο πειρασμό, έργο κατά τη γνώμη του γράφοντος πολύ πιο αποκαλυπτικό για την προσωπικότητα και τον πνευματικό κόσμο του συγγραφέα από τα εμφανώς σημαντικότερα μυθιστορήματά του, όπως το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά;



Μονοδιάστατος χαρακτήρας



Για να απομυθοποιήσει την προσωπικότητα του Καζαντζάκη η Γαλάτεια εφευρίσκει το δίπολο άνθρωποι και υπεράνθρωποι. Αλλά με τέτοια ακριβώς τεχνική είναι δομημένα τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη: το ανθρώπινο και το θείον στον Τελευταίο πειρασμό, ο αγράμματος βιταλιστής και ο κατατονικός διανοούμενος στον Αλέξη Ζορμπά, η ελευθερία ή ο θάνατος στον Καπετάν Μιχάλη. Από τον άνθρωπο Καζαντζάκη η Γαλάτεια χώρισε το 1926, από τη βαριά σκιά του συγγραφέα όμως δεν απαλλάχθηκε ποτέ. Αλλωστε, ως το τέλος της ζωής της, το 1962, όλα της τα κείμενα τα υπέγραφε ως Γαλάτεια Καζαντζάκη. Ακόμη και το «αντικαζαντζακικό» Ανθρωποι και υπεράνθρωποι ανοίγει με καζαντζακικό τρόπο (ως απομίμηση του Καπετάν Μιχάλη).

Ο Αλέξανδρος Αργυρίου, ο οποίος προλογίζει το βιβλίο, το κρίνει αντικειμενικά τονίζοντας και τις αρετές και τα ελαττώματά του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για μυθιστόρημα ατμοσφαιρικό που αποδίδει το κλίμα των αρχών του 20ού αιώνα στη χώρα μας, των προβληματισμών - έστω και αν σήμερα φαντάζουν απελπιστικά παρωχημένοι - που κυριάρχησαν στο καλλιτεχνικό και στο κοινωνικό πεδίο και ως τέτοιο διατηρεί την αξία του. Ο Αργυρίου έχει απόλυτο δίκιο όταν τονίζει το προφανές: ότι ο Καζαντζάκης (Αλέξανδρος) εμφανίζεται μονοδιάστατος και η Γαλάτεια (Δανάη) εξοντωτικά κυκλοθυμική.

Δεν έχουμε αξιόπιστες πληροφορίες και είναι δύσκολο να εικάσουμε τι ακριβώς γνώριζε η Γαλάτεια Καζαντζάκη όταν έγραφε το Ανθρωποι και υπεράνθρωποι από το πειραματικό ευρωπαϊκό μυθιστόρημα - πάντως η χρήση ιντερμέτζων, θεατρικών διαλόγων και κάποιων ενδιάμεσων σχολίων, όπως και επιστολών, αποδεικνύει ότι ήθελε να γράψει ένα βιβλίο διαφορετικό αλλά οι προθέσεις υπερέβαιναν τις δυνατότητές της. Δεν είναι άνισο έργο. Απλώς του λείπει η ισορροπία και μια άλλου είδους μετουσίωση - αυτή μέσω της οποίας ξεπερνά κανείς τα προσωπικά απωθημένα, τις πικρίες και τις μνησικακίες του.



ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 01/04/2007