Το έγκλημα του Πάδρε Αμάρο

Το κλασικό αριστούργημα του μεγάλου Πορτογάλου πεζογράφου που περιγράφει τη ζωή μιας επαρχιακής πόλης της Πορτογαλίας του περασμένου αιώνα, βυθισμένης στον αργόσυρτο ρυθμό μιας υποκριτικής αφοσίωσης στην εκκλησία. Καταθέτει ακόμα με λεπτό χιούμορ και δηκτικότητα την άποψή του σχετικά με τη θέση της γυναίκας, το ρόλο του γάμου και του έρωτα στην κοινωνία της εποχής του.







ΚΡΙΤΙΚΗ




Θεωρείται ο Φλομπέρ της πορτογαλικής λογοτεχνίας. Ιδανικός και ανάξιος εραστής της υφολογικής τελειότητας, αντέταξε στην επιληψία των λέξεων και στη συμφόρηση των σχημάτων λόγου την απόλυτη αλήθεια και την ανατομία των χαρακτήρων.



Ο Έσα ντε Κεϊρός, παρ' ότι δεν έχει περιληφθεί ακόμη στην ευρωπαϊκή πινακοθήκη των «κλασικών», είναι ένας από τους σπουδαιότερους πορτογάλους μυθιστοριογράφους του 19ου αιώνα. Αρκεί ως εισαγωγική σύσταση η περίφημη δήλωση του ομοτέχνου και ομηλίκου του Εμίλ Ζολά, ότι ο Έσα ντε Κεϊρός ήταν «μεγαλύτερος και από τον πολύ αγαπητό μου δάσκαλο Φλομπέρ». Διόλου παράξενο που είναι σχεδόν άγνωστος εδώ. Η γνωριμία του ελληνικού αναγνωστικού κοινού με την πορτογαλική λογοτεχνία κατά ορισμένο συστηματικό τρόπο είναι υπόθεση των τελευταίων έξι - επτά χρόνων. Μάλιστα το 1990 είχε δημιουργήσει αίσθηση η αιφνίδια εμφάνιση τεσσάρων πορτογάλων συγγραφέων από το πουθενά: κανείς δεν τους ήξερε ως τότε. Και όμως μεταξύ των τεσσάρων εκείνων ήταν και ο Έσα ντε Κεϊρός, στις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, με ένα βιβλίο που παρουσίαζε μια αρκετά σφαιρική εικόνα του συγγραφέα: μεσα από μία νουβέλα, τρία διηγήματα και μία επιστολή του ίδιου, κάτω από τον τίτλο τού ενός εκ των διηγημάτων «Ένας λυρικός ποιητής». Τώρα εκδίδεται για πρώτη φορά ένα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματά του.

Η σφύζουσα πορτογαλική λογοτεχνία ήταν μια αποκάλυψη ακόμη και για τους γείτονές της: ο Εσα ντε Κεϊρός μεταφράστηκε στα αγγλικά μισόν αιώνα μετά τον θάνατό του, μόλις στις δεκαετίες του '50 και του '60, και είχε χαρακτηριστεί «έκπληξη» ακόμη και από τους φλεγματικούς Βρετανούς. Ο λογοτεχνικός κόσμος της Πορτογαλίας έχει κάθε λόγο να αισθάνεται αδικημένος: όπως έγραφε σε σχετικό αφιέρωμα το αγγλικό περιοδικό «Times Literary Supplement» (7 Οκτωβρίου 1997), κάθε χρόνο, αμέσως μετά την ανακοίνωση των Νομπέλ Λογοτεχνίας, οι εφημερίδες της Λισαβόνας πνέουν μένεα: οργισμένα άρθρα, ακόμη και ανοιχτές επιστολές προς τη Σουηδική Ακαδημία βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Εις μάτην. Η πορτογαλική λογοτεχνία εξακολουθεί να βρίσκεται στη σκιά της πλησιεστάτης Ισπανίας και στον ευρύτερο ίσκιο που απλώνουν πάνω της η Γαλλία, η Βρετανία και η Γερμανία. Αυτή η εγγύτητα με τις δεσπόζουσες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες είναι που τη διαφοροποιεί, κυρίως, από τη δική μας περίπτωση. Διότι αν εξαιρέσει κανείς το σημαντικό γεγονός των δύο ελληνικών Νομπέλ Λογοτεχνίας, το άρθρο του «TLS» για τις ιδιαιτερότητες της λογοτεχνικής ζωής στην Πορτογαλία ταιριάζει γάντι και στο ελληνικό παράδειγμα (έντονη συσπείρωση του λογοτεχνικού κόσμου στο εσωτερικό· πληθώρα λογοτεχνικοί σύλλογοι, περιοδικά και βραβεία· οικογενειακού τύπου σχέσεις μεταξύ συγγραφέων, εκδοτών και κριτικών· αναγνώριση πίσω από κάθε βιβλιοπαρουσίαση προσωπικών κινήτρων· έλλειψη αποστασιοποίησης· ό,τι εν γένει συμβαίνει σε έναν μικρόκοσμο, όπου οι πάντες γνωρίζουν τους πάντες).

Αυτό δεν σημαίνει ότι απουσιάζουν τα μεγάλα αναστήματα από την πορτογαλική λογοτεχνία. Τουναντίον. Η περίπτωση του Έσα ντε Κεϊρός είναι όντως αποκαλυπτική. Η ζωή του καλύπτει ακριβώς το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ­ αιώνα του ορθόδοξου κλασικού μυθιστορήματος ­, την περίοδο κατά την οποία στην Πορτογαλία κυριαρχούσε ο συχνά γλυκανάλατος υπερρομαντισμός, ενώ στην Ευρώπη διογκωνόταν το αντιρομαντικό κίνημα παράλληλα με την ανάπτυξη της κοινωνιολογίας ως αυτόνομου επιστημονικού κλάδου και την εξέλιξη της επαγγελματικής δημοσιογραφίας. Όταν γεννήθηκε ο Έσα ντε Κεϊρός, το 1845, ο Σταντάλ είχε μόλις πεθάνει (το 1842), ο Μπαλζάκ πέθανε πέντε χρόνια αργότερα (το 1850), ο Ντίκενς βρισκόταν στην πιο γόνιμη περίοδό του, ο Ντοστογέφσκι στα πρώτα βήματά του εγκαινίαζε τη δική του σχολή του ρωσικού ρεαλιστικού μυθιστορήματος, και ο Φλομπέρ, ο κύριος εισηγητής της ρεαλιστικής σχολής στη γαλλική λογοτεχνία, σε ηλικία 24 χρόνων είχε ήδη γράψει την «Αισθηματική αγωγή», ένα τεράστιο πανόραμα της Γαλλίας εκείνης της περιόδου.

Υπό την επίδραση των γάλλων κυρίως ρεαλιστών, και δη του Φλομπέρ, ο Έσα ντε Κεϊρός θέλησε να αντιπαραθέσει στον κενόλογο λυρισμό και στη συναισθηματολογία του περιβάλλοντός του τον Ρεαλισμό και τον Νατουραλισμό. Αντί για «τη συγκίνηση μέσω του οιδήματος της φράσης, της επιληψίας της λέξης, της συμφόρησης των σχημάτων λόγου» πρότεινε «την απόλυτη αλήθεια», «την ανατομία του χαρακτήρα». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έγραψε το 1871 το πρώτο του μυθιστόρημα, «Το έγκλημα του πάδρε Αμάρο», το οποίο θεωρείται ένα από τα αριστουργήματά του και ίσως το πιο επιτυχημένο «ντεμπούτο» στην ιστορία του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος.

Η φυσιογνωμία του Χοσέ Μαρία Έσα ντε Κεϊρός συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά της ανωτερότητας. Γεννήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 1845 στην πόλη Παβόα ντε Βαρζίμ της Βορείου Πορτογαλίας. Γιος νομικού, σπούδασε αρχικά Νομικά στην Κουίμπρα αλλά σύντομα αφοσιώθηκε στη δημοσιογραφία και στη λογοτεχνική κριτική. Ευαίσθητος δέκτης των ανανεωτικών ρευμάτων και μηνυμάτων από την Ευρώπη, τόσο στο πεδίο της πολιτικής όσο και της λογοτεχνίας, ανήκε στην πνευματική ελίτ της εποχής του: συνδαιτυμόνες του ο ποιητής, φιλόσοφος και ιδρυτής του πορτογαλικού τομέα της Α' Διεθνούς Αντέρο ντε Κεντάλ, ο δοκιμιογράφος και ένας από τους θεμελιωτές της πορτογαλικής κοινωνιολογίας Ολιβέιρα Μάρτινς και άλλοι νέοι συγγραφείς, που στράφηκαν ενάντια στο πορτογαλικό κατεστημένο κατά την περίοδο 1865 - 1885. Η ενεργός παρέμβασή του στα πολιτικά και λογοτεχνικά δρώμενα της πατρίδας του ξεκίνησε από τη φοιτητική του ζωή, όταν συμμετείχε στις σπουδαστικές ταραχές της πανεπιστημιακής πόλης Κουίμπρα, συνεχίσθηκε το 1871 με τις «Δημοκρατικές Διαλέξεις» ή «Διαλέξεις του Καζίνου» στη Λισαβόνα, και μετεξελίχθηκε το 1889 στην έκδοση ενός ­ βραχύβιου τελικά ­ μηνιαίου περιοδικού, του «Revista de Portugal», όπου ο Έσα κρατούσε τη στήλη της βιβλιοπαρουσίασης με σκοπό να ενημερώνει το πορτογαλικό κοινό για τα τεκταινόμενα στο Λονδίνο και στο Παρίσι. Διεθνιστής, αντιμοναρχικός και αντικληρικός, κατά διαστήματα έζησε στο εξωτερικό και είναι χαρακτηριστικό ότι κάποια από τα βιβλία του, που κατά κανόνα ανατέμνουν την πορτογαλική αστική τάξη, γράφηκαν σε βρετανικό έδαφος κατά τη διάρκεια της θητείας του ως δημόσιου λειτουργού στο προξενείο του Νιούκασλ και του Μπρίστολ. Ο θάνατος τον βρήκε το 1900 στο Παρίσι.

Πέρα από τη δριμεία κριτική στην οποία υπέβαλε τους υποκριτικούς θεσμούς της θεοφοβούμενης, καθολικής Πορτογαλίας, ο Έσα ντε Κεϊρός ήταν πάνω από όλα αυστηρός με τον εαυτό του. Αφού δημοσίευσε «Το έγκλημα του πάδρε Αμάρο» το 1871, σε ηλικία 26 ετών, με μεγάλη επιτυχία, ακολούθησαν ακόμη δύο εκδοχές του ίδιου μυθιστορήματος ώσπου να λάβει την τελική του μορφή και την οριστική του έκδοση το 1880. Με αυτό το μυθιστόρημα ο Έσα εγκαινίασε τη δική του νατουραλιστική περίοδο, συνθέτοντας στην ουσία «μια κατάθεση, ένα λίβελο, μια επίθεση εναντίον της θλιβερής και μίζερης ζωής μιας επαρχιακής πόλης και των παρωχημένων της ελίτ» όπως γράφει στην εισαγωγή της παρούσας έκδοσης ο μελετητής του έργου του, Manuel Resende. Συγχρόνως ο Έσα καυτηρίαζε «εκείνο το ανακάτεμα γάμου και μοιχείας που συνηθιζόταν στην οικογένεια του 19ου αιώνα, κατηγορώντας τους ρομαντικούς, τους λυρικούς ποιητές, τους τραγουδιστές του fado και τους παπάδες για τον θρησκευτικό και ανήμπορο συναισθηματισμό που προκαλούσαν στις γυναικείες ψυχές μετατρέποντάς τες σε εύκολη λεία για τα ιδιοτελή τεχνάσματα των αρσενικών». Δυστυχώς όμως η νατουραλιστική περίοδος του Έσα ντε Κεϊρός δεν έμελλε να διαρκέσει πολύ, εξαιτίας των ιστορικών συγκυριών, που ήθελαν στην πατρίδα του τη λογοτεχνία στενά συνδεμένη με την πολιτική. Μόνο δύο μυθιστορήματα ακόμη επρόκειτο να ακολουθήσουν στον ίδιο κύκλο, το «Ο Primo Basilio» («Ο εξάδελφος Μπαζίλιο») ­ μια δεξιοτεχνική παραλλαγή της «Μαντάμ Μποβαρύ» ­ και «Os Maias» (Οι Μάιας»), ένα δράμα αιμομεικτικών παθών μέσα από μια περισσότερο εκλεπτυσμένη, λιγότερο δογματική, προσωπική οπτική γωνία πραγμάτων.

Στα μυθιστορήματα που ακολούθησαν, τα οποία συνήθως καταδικάζονται ως ευτελής διολίσθηση από τον κοσμοπολιτισμό του, ο Έσα ντε Κεϊρός «παράτησε τον νατουραλισμό για να καταφύγει στην αλληγορία, σε έναν χριστιανοεπαναστατικό μυστικισμό, στον εγκωμιασμό των αρετών της υπαίθρου». Σε αυτή την άτακτη υποχώρηση δεν ήταν μόνος. Τα σχέδια της Γενιάς του '70, όπως έμεινε γνωστή η γενιά των νεαρών ιδεολόγων, που είχαν ξεκινήσει τις επιθέσεις τον καιρό που πρωτογράφηκε ο «πάδρε Αμάρο», απέτυχαν. Οι ίδιοι προσέλαβαν ως ομάδα τον πιο ταιριαστό τίτλο «Οι νικημένοι της ζωής» και αποφάσισαν να αναζητήσουν την πορτογαλική αυθεντικότητα στην ύπαιθρο.

Ωστόσο και αυτά τα τελευταία μυθιστορήματα του Εσα ντε Κεϊρός επανεκτιμώνται τώρα, πέραν των πολιτικών συνθηκών που τα γέννησαν, για τις καθαρά λογοτεχνικές αρετές τους και την αφηγηματική δεινότητα που φανερώνουν. Μάλιστα, καθώς ο Έσα ντε Κεϊρός συνήθιζε να γράφει αλλεπάλληλες δοκιμές του ίδιου έργου, ως ιδανικός και ανάξιος εραστής της υφολογικής τελειότητας, η ανασύσταση ενός editio princeps με τα αυθεντικά κείμενα όλων των έργων του Έσα ντε Κεϊρός είναι ακόμη και για τους συμπατριώτες του υπόθεση των τελευταίων χρόνων: οι πρώτοι τόμοι, που είδαν το φως της δημοσιότητας, παρουσιάζονται στο πρόσφατο αφιέρωμα στην πορτογαλική λογοτεχνία του «TLS», όπου ο συντάκτης χαρακτηρίζει «σκανδαλώδη» την παράλειψη του Έσα ντε Κεϊρός από τις βρετανικές εκδόσεις των ξένων κλασικών σε μετάφραση. Συνεπώς, παρά την παρέλευση ενός αιώνα από τον θάνατο του ανδρός, το ελληνικό κοινό είναι μάλλον εγκαίρως ενημερωμένο.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-02-1998