Τα γαλάζια άνθη

Γνωρίζουμε τον περίφημο κινεζικό μύθο: ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύεται ότι είναι πεταλούδα, αλλά μήπως είναι η πεταλούδα που ονειρεύεται ότι είναι ο Τσουάνγκ Τσου; Έτσι και σε αυτό το μυθιστόρημα, είναι άραγε ο δούκας ντ' Ωγέ που ονειρεύεται ότι είναι ο Συδρολίνος ή ο Συδρολίνος που ονειρεύεται ότι είναι ο δούκας ντ' Ωγέ; Ο άοκνος τούτος δούκας εμφανίζεται κάθε 175 χρόνια: το 1264 συζητά με τον άγιο Λουδοβίκο· το 1439 αγοράζει κανόνια· το 1614 επιστρατεύει τον αλχημιστή Τιμολέο Τιμολέι· το 1789, με τη Γαλλική Επανάσταση προ των θυρών, επιδίδεται στη σπηλαιολογία, το 1964 συναντάει επιτέλους τον πρωταγωνιστή των ονείρων του, τον αργόσχολο Συδρολίνο, ο οποίος, όταν δεν ονειρεύεται... τον δούκα ξαπλωμένος μακαρίως στη σεζλόνγκ του, ξαναβάφει τον φράχτη του, που κάποιος άγνωστος γεμίζει με υβριστικά γκράφιτι! Ιστορικό αφήγημα; Αστυνομική ίντριγκα; Αισθηματικό ρομάντζο; Φιλοσοφική πραγματεία; Ιλαρό παραδοξογράφημα; Ένα είναι βέβαιο: ανακαλύπτουμε εδώ, μεταφρασμένο για πρώτη φορά στα ελληνικά, το πιο φιλόδοξο έργο του Κενώ και ένα από τα σημαντικά μυθιστορήματα του εικοστού αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πώς να μη χαιρετίσουμε την έκδοση των Γαλάζιων ανθέων του Ρεϊμόν Κενώ, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση της Σεσίλ Ιγγλέση-Μαργέλλου, ενός πραγματικού κοσμήματος του χιούμορ, όταν το χιούμορ είναι τόσο σπάνιο και τόσο πολύτιμο; «Το χιούμορ» λέει ο συγγραφέας «είναι αυτό που απαλλάσσει τα υψηλά συναισθήματα από τη βλακεία τους»! Να παρακολουθείς το θέαμα του κόσμου μέσα από το γέλιο είναι πράγματι μια φιλοσοφία ζωής. Εκεί έγκειται όλη η προβληματική του τραγικού και του κωμικού. Ο Κενώ έκανε την επιλογή του. Αφού ο κόσμος είναι παράξενα φτιαγμένος και η γλώσσα είναι αυτή που είναι, δεν υπάρχει τίποτα να καταλάβεις. Αρα καλύτερα να γελάς παρά να κλαις!



Ο Σηκουάνας σε κουτάλι



Οι ήρωες του Κενώ το γνωρίζουν αυτό, το κάνουν πράξη; Πώς φέρονται στα Γαλάζια άνθη; Ποιοι είναι; Σύμφωνα με τη μεταφράστρια, είναι «πιο εύκολο να χωρέσεις τον Σηκουάνα σε κουτάλι παρά να συνοψίσεις τα Γαλάζια άνθη»! Αυτό τα λέει όλα! Ούτως ή άλλως, οι χαρακτήρες του Κενώ είναι αντι-ήρωες: ο Συδρολίνος είναι ένα ασήμαντο ανθρωπάκι, ένας αργόσχολος φουκαράς, φαινομενικά άκακος. Θυμίζει τα πρόσωπα της ιταλικής Commedia del' Arte (τον Πιερότο, τον Αρλεκίνο) ή τον πιο κοντινό μας Σαρλό. Ζει πάνω σε μια μαούνα αραγμένη στις όχθες του Σηκουάνα και η ημέρα του περνά με ξάπλα και όνειρα. Ονειρεύεται ένα πρόσωπο, τον ντ' Ωγέ, ο οποίος διασχίζει φουριόζος τη γαλλική ιστορία, με γιγαντιαίες δρασκελιές 175 χρόνων (τον βρίσκουμε το 1264 να συζητά με τον Αγ. Λουδοβίκο, έπειτα το 1439 να αγοράζει κανόνια, το 1614 να παραβιάζει την πόρτα του αλχημιστή Τιμολέο Τιμολέι, που παλεύει να ανακαλύψει το μυστικό του χρυσού, αλλά και το 1789, στις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης). Τελικά ο ανεκδιήγητος δούκας προσγειώνεται στο 1964, για να έρθει αντιμέτωπος μαζί του. Στιγμή αληθείας, σημαίνουσα συνάντηση με τον άλλον εαυτό του: ο ένας είναι ο άλλος.

Οπως ο ντ' Ωγέ ενσαρκώνει τη μνήμη της ανθρωπότητας, το παρελθόν απ' όπου ο καθένας μας, με τη διαμεσολάβηση του Συδρολίνου, αντλεί την ουσία των ονείρων του. Ποιος από τους δύο ήρωες είναι ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος; Ποιος ονειρεύεται ποιον; Είναι ένα εύλογο ερώτημα, πολλώ μάλλον που ο Συδρολίνος, παραμένοντας αμετανόητα άπραγος, δεν κάνει τίποτε για να διεκδικήσει τη μυθιστορηματική πρωτοκαθεδρία (δεν το κουνάει από τη μαούνα του!), ενώ ο ντ' Ωγέ όχι μόνο ανοίγει και κλείνει το μυθιστόρημα αλλά βρίσκεται σε συνεχή έξαρση. Ενα ανεξάντλητο παιχνίδι αντικατοπτρισμών, που ανακλάται και σε κάποιες ομοιότητες των ηρώων: είναι αμφότεροι χήροι, έχουν τρίδυμες θυγατέρες, ξαναφτιάχνουν τη ζωή τους με κόρες ξυλοκόπων και πάει λέγοντας. Μας πιάνει ίλιγγος. Χανόμαστε. Συνερχόμαστε. A, μάλιστα, να 'μαστε! «Κάθε έργο είναι δύσκολο» λέει ο Κενώ. «Οχι πως η δυσκολία είναι δείγμα υπεροχής, δεν είναι καν υποχρεωτική· αλλά πρέπει να υπάρχει προσπάθεια, τουλάχιστον για κάτι περισσότερο. Για να ακολουθήσεις την πτήση του πουλιού πρέπει να στρέψεις τα μάτια ψηλά... Ετσι και με τον Οδυσσέα του Τζόυς, που αρχικά διαβάζεται σαν μυθιστόρημα· κατόπιν, πας πέραν αυτού».

Πράγματι το παιγνιώδες αυτό μυθιστόρημα, που μοιάζει να μην παίρνει τον εαυτό του στα σοβαρά, οδηγεί πέραν της ανησυχίας τον άνθρωπο που δεν τον ικανοποιεί η τρέχουσα λογική: «Οταν εκφέρω κάποιον ισχυρισμό, αντιλαμβάνομαι αμέσως ότι ο αντίθετος ισχυρισμός είναι περίπου εξίσου ενδιαφέρων, σε σημείο που το πράγμα καταντά για μένα σχεδόν δεισιδαιμονία». Πώς να ξεχάσουμε ότι το έργο του Κενώ ξεκίνησε στον Μεσοπόλεμο, εντός του υπερρεαλιστικού κινήματος, και ανθοφόρησε την εποχή του υπαρξισμού του Σαρτρ και του μπεκετικού παραλόγου;



Κλωτσιά στον πισινό της γλώσσας



Και αν ο Κενώ «δίνει γερή κλωτσιά στον πισινό της γλώσσας» είναι γιατί οι λέξεις απέδειξαν την αναποτελεσματικότητά τους. Πρόσωπα σαν τον Χίτλερ ή τον Στάλιν κατάφεραν να ντύσουν με ωραίες ρητορείες τα αθλιότερα εγκλήματα χάρη σε μια γλώσσα που οι λέξεις της είχαν εκτραπεί από το σύνηθες νόημά τους για να νομιμοποιήσουν το απαράδεκτο. Δεν συντρέχει λόγος, μας λέει λοιπόν ο Κενώ, να σεβαστούμε τις λέξεις. Αληθινή απόψυξη! Λεκτικές μεταποιήσεις, παραφθορές και αποκλίσεις, καταιγισμός λογοπαιγνίων, φωνητική γραφή, νεολογισμοί ων ουκ έστιν αριθμός. Οι λέξεις κάνουν τρέλες! Και τούτο γιατί πίσω από τους μηχανισμούς της κωμωδίας κρύβεται το σοβαρότατο γλωσσικό και λογοτεχνικό ζήτημα. Δεν είναι καθήκον του συγγραφέα, ρωτά ο Κενώ, να αποδείξει τη ζωντάνια της γλώσσας;

Ο ίδιος μάλιστα συνειδητοποιεί την απόσταση που χωρίζει τη συμβατική γαλλική γλώσσα από την «αληθινή», προφορική, όταν ταξιδεύει το 1932 στην Ελλάδα και πληροφορείται από τους έλληνες φίλους του, Εμπειρίκο, Δημαρά, Ουράνη, Κατσίμπαλη, Καλαμάρη, το χάσμα μεταξύ της καλλιεργημένης καθαρεύουσας και της καθομιλούμενης δημοτικής. Είναι γι' αυτόν μια αποκάλυψη! Θεωρεί ότι το ίδιο θα μπορούσε να ισχύει και για τα γαλλικά. Θέλει να ξαναβρεί τη γλώσσα του μετρό, των μπιστρό, να μεταγράψει τον ρυθμό της, τη μελωδία της. Πόση δουλειά όμως για να την αποδώσει γραπτώς! Ο Κενώ επιβάλλει στον εαυτό του δρακόντειους κανόνες, αισθητικούς περιορισμούς, χωρίς τους οποίους δεν υπάρχει εξάλλου, κατ' εκείνον, μυθιστόρημα - τον έχουν σημαδέψει τα αναγνώσματα του Τζόυς, του Σελίν. «Ο περιορισμός» λέει «μου ελευθερώνει τη φαντασία» - κάποιοι που έχουν περάσει από τη γαλλική σχολή το καταλαβαίνουν ίσως καλύτερα αυτό! Βρισκόμαστε αναμφίβολα στο πεδίο της λογοτεχνίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι τον Κενώ τον διεκδίκησε ο κινηματογράφος: ο Λουί Μαλ θα μεταφέρει στην οθόνη τη διαβόητη Ζαζί στο μετρό· ο ίδιος ο Κενώ θα υπογράψει τη γαλλική μεταγλώττιση ταινιών όπως το La Strada του Φελίνι, τα Χαμόγελα καλοκαιρινής νύχτας του Μπέργκμαν και τον Θάνατο στον κήπο του Μπουνιουέλ.

Στο σύμπαν του Κενώ οι ήρωες μοιάζουν - το είπαμε ήδη - ασήμαντοι. Ενας άνθρωπος σαν τον Συδρολίνο ικανοποιείται από τα πιο φτενά πράγματα και δεν ζορίζεται διόλου για τα μεγάλα. Αιωρείται μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας, αιωρείται στο γαλάζιο. Βλέπουμε έναν Συδρολίνο να φυτοζωεί μέσα στο κουκούλι της μαούνας του. Κοιμάται, ονειρεύεται, ξυπνά, μπογιατίζει, σβήνει, κοιμάται, ξυπνά... Ως την άφιξη της Λαλίξ.



Αναγνώστης του Χέγκελ



Ωστόσο στο φιλόδοξο αυτό μυθιστόρημα ανακύπτει επίσης το ερώτημα της φιλοσοφίας της Ιστορίας. Προσεκτικός αναγνώστης του Χέγκελ, ο Κενώ ανιχνεύει ακατάπαυστα το ιστορικό γίγνεσθαι. Πραγματικό κομμάτι ανθολογίας, η ακόλουθη ζωηρή συζήτηση περί της παγκόσμιας ιστορίας, γενικά και ειδικά, που δεν θα είχε αρνηθεί ούτε ο Φερνάν Μπροντέλ:

«Πες μου» ρωτάει ο δούκας τον αβά Κανειτόν Καμποσό «αυτή η Σύνοδος της Βασιλείας είναι παγκόσμια ιστορία;»

«Μάλιστα, ναι. Παγκόσμια ιστορία γενικώς».

«Και τα κανονάκια μου;»

«Γενική ιστορία ειδικώς».

«Και ο γάμος των θυγατέρων μου;»

«Ούτε καν συμβαντολογική ιστορία. Μικροϊστορία το πολύ πολύ».
«Συμβαντο- πώς;» ουρλιάζει ο δούκας ντ' Ωγέ. «Τι διάολο γλώσσα είναι αυτή; Μπας κι είναι σήμερα Πεντηκοστή;»

Ο Κενώ είναι μακράν του να αποδώσει μια κατεύθυνση στην Ιστορία. H μόνη ιστορία που τον ενδιαφέρει είναι η ιστορία των αλλαγών και των ανακαλύψεων: η φωτιά, ο τροχός, το άτομο. Αλλά για ποια μοίρα, διερωτάται ο συγγραφέας. Και αν το Ον ταυτίζεται με το Κακό; Και αν το Καλό, ευάλωτο και εφήμερο, δεν είναι παρά η αυταπάτη; Ενα μη Ον; Είναι για γέλια λοιπόν ή για κλάματα; Κομψότατος, ο Κενώ επιλέγει το γέλιο, παραμένοντας όμως απέραντα σοβαρός. Μεγάλη τέχνη, που υπηρετήθηκε από τη μετάφραση, τους θησαυρούς της οποίας θα άξιζε να παραθέσουμε εκτενώς. Μετάφραση ενός μυθιστορήματος που ο μεγάλος Ιταλο Καλβίνο - μεταφραστής των Γαλάζιων ανθέων στα ιταλικά - θεωρούσε μη μεταφράσιμο. H χάρη της συνεύρεσης μιας μεταφράστριας και ενός κειμένου.



Κατρίν Βελισσάρη (διευθύντρια του ΕΚΕΜΕΛ)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-01-2004