Οι μικρές χαρές

Μάλιστα, κάποια ώρα, καθώς καθόμουν ακίνητη και χωρίς καμιά σκέψη για οποιαδήποτε πράξη, μου είχαν έρθει στο νου τα λόγια του Χένρι Τζέιμς από το μυθιστόρημά του Ο γλύπτης, όπου η Σεσίλια έγραφε στον Ρόναλντ: "...και τρέχω στο παράθυρο όταν περνάει κάποιος και είμαι πάλι ευγνώμων για τις μικρές χαρές μου", μονάχα που η δική μου ευγνωμοσύνη απέναντι στις μικρές χαρές που είχα ζήσει εκείνη την Κυριακή, ξεπερνούσε τα λόγια του συγγραφέα, επειδή εκείνες είχαν αγγίξει τα όρια μιας ευτυχίας μέσα μου.

Μέσα στη δραματικότητα της ανθρώπινης μοίρας, οι μικρές χαρές, δώρα της ζωής μας και του ανελέητου χρόνου, μπορούν να μας προσφέρουν μιαν ανάσα, ένα άνοιγμα της ψυχής, μιαν άξαφνη, τελικά, φανέρωση, η οποία υπερβαίνει την απαίτησή μας για "ευτυχία".





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η «παράδοση εσωτερικότητας» που χαρακτηρίζει ένα μεγάλο μέρος της πεζογραφίας της Θεσσαλονίκης, ιδίως από την εποχή των Μακεδονικών Ημερών (1932-1939), απ' όπου προέκυψε και η ομάδα των συγγραφέων του «εσωτερικού μονολόγου» (Ξεφλούδας, Δέλιος, Αλκ. Γιαννόπουλος), φαίνεται ότι συνεχίζεται και εμπλουτίζεται με αξιοπρόσεχτα αφηγηματικά έργα ώς τις μέρες μας. Αυτή τη σκέψη κάνει κάποιος διαβάζοντας το βιβλίο της ποιήτριας Μαρίας Κέντρου - Αγαθοπούλου, ορισμένα από τα διηγήματα του οποίου, τα πιο ενδιαφέροντα, επιβεβαιώνουν τα όσα κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί σχετικά με την ιδιοτυπία της λογοτεχνικής παράδοσης της Θεσσαλονίκης. Για τα στοιχεία της εσωστρέφειας, της εσωτερικότητας και του υποκειμενισμού που, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, τη χαρακτηρίζουν, συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός εντελώς ιδιάζοντος ψυχικού κλίματος.

Ποιήτρια της υπαρξιακής αγωνίας, η Μαρία Κέντρου - Αγαθοπούλου, γέννημα θρέμμα της Θεσσαλονίκης, έχοντας αναζητήσει, στην πολύχρονη ποιητική της πορεία, την εμπειρία του απόλυτου και τις μεταφυσικές διαστάσεις των απλών περιστάσεων της ζωής, με σχηματισμένη μία απολύτως προσωπική μυθολογία και με αναπτυγμένη στο έπακρο την ικανότητά της για οδυνηρές ενδοσκοπήσεις, με έντονες εξομολογητικές και απολογιστικές της ζωής της διαθέσεις, είναι φυσικό να αισθάνεται οικεία στον χώρο του «εσωτερικού μονολόγου». Να ανταποκρίνεται με άνεση στα, χρόνια τώρα, καλλιεργημένα πρότυπα της εσωτερικότητας και της εσωστρέφειας· να κινεί, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία, τα πρόσωπα των ιστοριών της στις ατραπούς της αυτογνωσίας, στην επίγνωση της φθοράς και του τέλους, καταφεύγοντας στην εύστοχη, τις περισσότερες φορές, χρήση του μονολόγου ή του μοναχικού, σχεδόν προσχηματικού, διαλόγου.

Ετσι, ο αφηγηματικός της λόγος, εσωστρεφής και υποκειμενικός, οριοθετικός του υπαρξιακού και του πνευματικού της πυρήνα, διαπνεόμενος από μια διάθεση φιλοσοφική, κάποτε θυμοσοφική, κυμαίνεται ανάμεσα σε μνήμες, σε εσωτερικά βιώματα και σε διάφορες απλές, με ισχυρό, ωστόσο, συναισθηματικό εκτόπισμα, περιστάσεις της καθημερινότητας. Η Μαρία Κέντρου - Αγαθοπούλου ενδοσκοπεί ή λειτουργεί ως διακριτικός, ορατός ή αόρατος παρατηρητής σημαντικών ή και ασήμαντων συμβάντων και καταστάσεων που αισθάνεται ή αντιλαμβάνεται, μέσα σε μιαν επίφοβη γαλήνη, εύθραυστη καθώς είναι, έτοιμη ανά πάσα στιγμή να θρυμματιστεί από τυχαίες εκφάνσεις της σύγχρονης βαρβαρότητας, με έναν λόγο εναρμονισμένο με τη σιωπή ή την υποκατάστατή της ομιλία. Με έναν λόγο, θα έλεγα καλύτερα, νοτισμένο, διαπερασμένο από τις αδιάλειπτες εκπομπές μιας μνήμης τραυματικής, αυτής των νεανικών χρόνων της αφηγήτριας που είναι προφανές (ιδίως στα διηγήματα «Και του πατάγαν το κεφάλι σαν οχιά» και «Η δυσοίωνη λέξη») ότι την έχει στιγματίσει ανεξίτηλα.

Δύο είναι τα στοιχεία που δεσπόζουν σε όλα σχεδόν τα διηγήματά της: τα πρόσωπα και οι χώροι. Πρόσωπα αγαπημένα, του στενού οικογενειακού της περιβάλλοντος και άλλα, του ευρύτερου κοινωνικού χώρου, που διατηρούνται στη μνήμη της ζωντανά, με τις φωνές τους, τις κινήσεις και τις μετέωρες χειρονομίες τους αναλλοίωτες, μέσα στον χρόνο, με το βλέμμα τους συγκινημένο και με συγκατάνευση να παρακολουθεί τις κινήσεις της· μορφές καθαγιασμένες, που τώρα αποτελούν το προσωπικό της σεπτό εικονοστάσι, τη μόνη σταθερή επιβεβαίωση της ζωής της, της περασμένης και της παρούσας. Οπως τα πρόσωπα, έτσι και οι χώροι, ιδιωτικοί και δημόσιοι, περισσότερο ή λιγότερο γνωστοί και οικείοι, της παρέχουν την αίσθηση ή την ψευδαίσθηση, έστω, μιας ασφάλειας, ενδεχομένως προσωρινής και αμφίβολης διάρκειας, απαραίτητης ωστόσο για τη βίωση των αναγκαίων στιγμών αυτογνωσίας. Και είναι αυτοί οι χώροι που, στο σύνολό τους, συνθέτουν την αγαπημένη πόλη: τη Θεσσαλονίκη, που ο πληθυσμός της αποτελείται από τους ζωντανούς αλλά και από τους νεκρούς της· όλοι, νεκροί και ζωντανοί, περιφέρονται στους δρόμους της «μ' ένα βλέμμα γεμάτο περιέργεια ή σβησμένο και αδιάφορο, σχεδόν νεκρό», προστατευμένοι, ευεργετημένοι από τη συνήθεια που παγώνει τον χρόνο και, αν μη τι άλλο, αποτρέπει τον φόβο μιας «τελεσίδικης απόφασης».

Τα πρόσωπα, λοιπόν, και οι χώροι με ό,τι μπορεί αυτοί να περιέχουν, αποτελούν τα δύο κυρίαρχα στοιχεία στα διηγήματα του ανά χείρας βιβλίου· τους δύο πόλους, αν θέλετε, ανάμεσα στους οποίους κινείται παλινδρομικά η αφηγήτρια, ξεχωρίζοντας και εκθέτοντας στο φως, είτε ως παρατηρήτρια της ροής των πραγμάτων και της επιφανειακής αλλαγής των καταστάσεων γύρω της, είτε ανασύροντας από τον βυθό της ατομικής και της ιστορικής της μνήμης εικόνες του παρόντος ή του παρελθόντος, υπό την προϋπόθεση ότι ανταποκρίνονται στον ιδιάζοντα ψυχισμό της. Για τη δημιουργία του οποίου δεν έχει διαδραματίσει μικρό ρόλο η περιρρέουσα ιστορική, κοινωνική και, βέβαια, πνευματική ατμόσφαιρα της Θεσσαλονίκης. Η ίδια ατμόσφαιρα που, πολλά χρόνια πριν (1930), ώθησε τον Στέλιο Ξεφλούδα στην ανάγκη να θέλει να εκφράσει «τον εσωτερικό κόσμο, τις εσωτερικές καταστάσεις που περνούν μέσα μας σα μια μουσική που διαλύεται στο άπειρο», πιστεύοντας ότι μόνον έτσι θα μπορούσε να αποδώσει τη μοίρα μοναχικού σύγχρονου ανθρώπου· τη σισύφεια μοίρα τού να είναι υποχρεωμένος, κάτω από τη διαρκή απειλή του χρόνου, της φθοράς και του θανάτου, να κυνηγάει επ' άπειρον ένα απραγματοποίητο όνειρο.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/08/2005