0
Your Καλαθι
Χίτλερ 1936-1945 Νέμεσις
Περιγραφή
Είναι αδύνατο να διανοηθούμε μια κατάσταση ανάλογη εκείνης του Χίτλερ το 1936. Με την ειρηνική επίλυση της κρίσης στη Ρηνανία, ο Χίτλερ κατέστη και το αντικείμενο λατρείας των περισσοτέρων Γερμανών και το διεθνές σύμβολο του νεωτερισμού και του δυναμισμού. Αυτό το πέτυχε, ενώ ήταν, στην πραγματικότητα, ο δικτάτορας ενός συστήματος προϊδεασμένης κακοήθειας, που για πρώτη φορά αντίκριζε ο κόσμος.
Ο ανά χείρας τόμος "Χίτλερ 1936-1945: Νέμεσις" αποτελεί την οριστική περιγραφή της κεντρικής μορφής του εικοστού αιώνα. Αντλώντας τις πληροφορίες του από ένα τεράστιο σώμα υλικού και χρησιμοποιώντας την ίδια επιδεξιότητα που έκανε το "Χίτλερ 1889-1936: Ύβρις" μπεστ-σέλερ σε όλο τον κόσμο, ο Ian Kershaw μας επιτρέπει να κατανοήσουμε και τον ίδιο τον δικτάτορα και την κοινωνία που τον δημιούργησε.
Ίσως το μέγιστο επίτευγμα αυτού του βιβλίου να είναι η διασαφήνιση των συχνά αντικρουόμενων στοιχείων ενός κοινωνικού συνόλου το οποίο οδήγησε μια φαινομενικά σταθερή, επιτυχημένη Γερμανία του 1937 στο βάναυσο στρατιωτικό κράτος της δεκαετίας του 1940. Εστιάζοντας την προσοχή στον Χίτλερ, ο Kershaw καταφέρνει να προσδώσει αμεσότητα, να προβάλει την ιδιοσυστασία αυτών των τρομερών γεγονότων και να παρουσιάσει, αυτόχρημα, τις διαθέσιμες επιλογές της Γερμανίας και του κυβερνήτη της μέσα από την κάθε πτυχή μιας εξελισσόμενης καταστροφής. Στον πυρήνα του βιβλίου ενδιαιτάται η απόφαση να εξαπολυθεί ένας εξοντωτικός πόλεμος κατά της Ανατολής, μαζί με την τρομακτική, νέα ηθική τάξη πραγμάτων που ο εν λόγω πόλεμος έφερε στην επιφάνεια: η υποβάθμιση των εχθρών σε "κτήνη" και η επώαση της "Τελικής λύσης".
Πρόκειται για την ιστορία ενός κόσμου δηλητηριασμένου και ενός ανθρώπου, ο οποίος υπήρξε συνάμα και δημιούργημα του κόσμου αυτού και -ως έναν ολέθριο βαθμό- δημιουργός του.
ΚΡΙΤΙΚΗ
Διαβάζοντας τα τελευταία κεφάλαια του δεύτερου μέρους της βιογραφίας του Χίτλερ, τα οποία αφορούν το τέλος του πολέμου, θυμήθηκα την ιστορία ενός γερμανού γνωστού μου, σήμερα τακτικού καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης σε γνωστό γερμανικό πανεπιστήμιο. Μικρό παιδί, τις νύχτες λίγο προτού κατέβει στο καταφύγιο με τη μητέρα του και τα αδέλφια του, κρυφοκοίταζε τα συμμαχικά αεροπλάνα να διασχίζουν κατά κύματα τον ουρανό του Μπίλεφελντ, της πόλης όπου ζούσαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Κάποια νύχτα τα αεροπλάνα δεν κατευθύνθηκαν σε άλλους στόχους. Είχαν στόχο το Μπίλεφελντ, το οποίο και ισοπέδωσαν. Η οικογένεια του γερμανού συναδέλφου σώθηκε. Η μητέρα σκέφθηκε πού θα μπορούσε να καταφύγει με τα παιδιά της για περισσότερη ασφάλεια και καλύτερη τύχη. Προτίμησε τη Δρέσδη. Λίγο αργότερα η Δρέσδη ισοπεδώθηκε. Η οικογένειά του κατάφερε να σωθεί. Η μητέρα πήρε τα παιδιά της και κατέφυγε στο Βερολίνο για περισσότερη ασφάλεια και καλύτερη τύχη. Λίγο αργότερα, εξαιτίας των μαχών μεταξύ του προελαύνοντος σοβιετικού στρατού και των υπολειμμάτων της Βέρμαχτ, το Βερολίνο κειτόταν σε ερείπια. Η οικογένεια σώθηκε ξανά, νομίζω όμως ότι θα συμμεριζόταν το συμπέρασμα του βιβλίου του Κέρσο: «Η παλιά Γερμανία είχε χαθεί μαζί με τον Χίτλερ. Η Γερμανία, η οποία είχε γεννήσει τον Αδόλφο Χίτλερ, η οποία είδε το μέλλον της μέσα στο όραμά του, η Γερμανία που τον υπηρέτησε πρόθυμα και συμμετέσχε στην Υβριν του, υποχρεώθηκε να μοιραστεί μαζί του και το πλήγμα που του κατάφερε η Νέμεσις» (Β' μέρος, σελ. 784).
Η Νέμεσις ήταν κόρη της Νύχτας. Στους αρχαίους τραγικούς αυτή «παρουσιάζεται ως θεά τον υπερόπτην ταπεινούσα, τον εν μεγάλαις ευτυχίαις τρυφώντα καταρρίπτουσα και την ισορροπίαν της τύχης των ανθρώπων επιδιώκουσα και ούσα τιμωρός μεγάλων εγκλημάτων» (λήμμα «Νέμεσις», Lidell-Scott, Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης). Η Νέμεσις ακολουθεί μετά την Υβριν. Υβρις ονομάζεται το πρώτο μέρος της βιογραφίας του Κέρσο για τον Χίτλερ, το οποίο καλύπτει την περίοδο ως την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στη Ρηνανία το 1936 (Χίτλερ, 1889-1936: Υβρις, Αθήνα, 2000, στον ίδιο εκδότη. Βλ. βιβλιοκριτική σε αυτήν εδώ τη στήλη, την Κυριακή 9 Ιουλίου 2000).
Η Νέμεσις περιγράφει γεγονότα περισσότερο γνωστά από εκείνα του πρώτου μέρους της βιογραφίας. Ενα από τα μοτίβα του πρώτου μέρους ήταν η αίσθηση του Χίτλερ, κατά την πορεία της ανόδου του στην εξουσία, ότι εκείνος αποτελεί τον «κλητό της Θείας Πρόνοιας» για να σώσει και να αναπτύξει το γερμανικό έθνος. Στο δεύτερο μέρος ενδιαφέρον μοτίβο της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον κυρίαρχο πλέον Χίτλερ και στους υφισταμένους του είναι η διάχυση μιας νοοτροπίας που ίσως εξηγεί την ομοψυχία και τη μεθοδικότητα με την οποία πραγματοποιήθηκε το Ολοκαύτωμα. Η νοοτροπία συνοψίζεται στη φράση του Κέρσο «δουλεύοντας στη γραμμή του Χίτλερ», η οποία επαναλαμβάνεται συχνά στο βιβλίο. Φράση κάπως ασαφής, αποσκοπεί στο να εξηγήσει πώς τόσο πολλοί πολίτες, κομματικά στελέχη, δημόσιοι υπάλληλοι και στρατιωτικοί όλων των βαθμίδων συμμετείχαν στο έργο της εξόντωσης εκατομμυρίων ατόμων που το καθεστώς θεωρούσε αντιπάλους του. Ο Κέρσο δεν εμπλέκεται σε απευθείας διάλογο με όσους έχουν ασχοληθεί με αυτό ή άλλα θέματα της εποχής 1936-1945. Εν προκειμένω, σε ό,τι αφορά τη σπουδή της υποταγής και την αφοσίωση στον Χίτλερ, δεν διαλέγεται, π.χ., με τον Αντόρνο ή τον Γκολντχάγκεν. Ούτε αντιπαρατίθεται ευθέως με άλλους σημαντικούς βιογράφους και αναλυτές των αιτίων του πολέμου, όπως τον Joachim C. Fest, τον Alan Bullock, τον Α. J. Ρ. Taylor, τον John Toland ή τον John Lukacs (βλ. το έργο του τελευταίου Ο Χίτλερ της Ιστορίας, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1999). Κατά τούτο το βιβλίο αποτελεί μια έμμεση απάντηση στα ερωτήματα που έχουν τεθεί από τους προγενέστερους συγγραφείς για τη Γερμανία του Χίτλερ.
Ο Κέρσο δεν απαντά φυσικά σε όλα τα ερωτήματα. Π.χ., είναι κρίμα που δεν ασχολείται εκτενώς με το ερώτημα της ταξικής φύσης του καθεστώτος. Οι γερμανοί βιομήχανοι, σε κάποιο βαθμό δίβουλοι πριν από την επικράτηση του Χίτλερ, σταδιακά συντάχθηκαν ολόψυχα μαζί του. Επίσης ο συγγραφέας δεν δίνει σημασία στις μεγάλες μάχες του πολέμου. Οι οπαδοί της στρατιωτικής ιστορίας θα απογοητευθούν. Ισως όμως αποζημιωθούν από το γεγονός ότι ο Κέρσο κάνει διαρκώς τον αναγνώστη να αισθάνεται ότι έχει παρεισφρήσει στο κέντρο πολεμικών επιχειρήσεων του Χίτλερ και παρακολουθεί αθέατος, ανάμεσα στους επιτελείς, τους σχεδιασμούς, τη ροή των πληροφοριών, τα επιχειρήματα και τα αντεπιχειρήματα σχετικά με την επόμενη κίνηση του γερμανικού στρατού. Ο συγγραφέας το επιτυγχάνει αυτό χάρη στην εκμετάλλευση πρωτογενών πηγών, μεταξύ των οποίων είναι και τα προσωπικά ημερολόγια του Γκαίμπελς και ορισμένων από τους στρατηγούς του Χίτλερ. Ετσι η βιογραφία του Χίτλερ εξελίσσεται ταυτόχρονα σε πολλές μικρότερες προσωπογραφίες των άμεσων συνεργατών του και των διασημότερων γερμανών στρατηγών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Η σχέση του Χίτλερ με τους ανθρώπους που τον περιέβαλλαν, με τα στελέχη και τους οπαδούς του κόμματος και του καθεστώτος του και με τον γερμανικό λαό διαγράφεται στο βιβλίο ως μια σειρά από ομόκεντρους κύκλους. Στον στενότερο κύκλο γίνονται φανερές οι εμμονές του Χίτλερ. Δεν επρόκειτο να επιτρέψει να επαναληφθεί η ταπείνωση του 1918 και επέλεγε τη σύγκρουση, ή έστω την άμεση απειλή της, πριν από τη διαπραγμάτευση. Στις διαφαινόμενες στρατιωτικές ήττες δεν αναζητούσε οδούς πρόσκαιρης υποχώρησης. Ενώ ο ίδιος διηύθυνε τον πόλεμο, στις ήττες αναζητούσε εξιλαστήρια θύματα και ένιωθε προδομένος από τους στρατηγούς του. Καθώς πλησίαζε η κατάρρευση της Γερμανίας ήλπιζε ότι νέα ισχυρότερα πολεμικά όπλα θα του έδιναν τη νίκη. Πάνω από όλα ήταν αμετακίνητος στην άποψή του ότι πρόξενοι όλων των δεινών ήταν οι εβραίοι και οι μπολσεβίκοι.
Η Νέμεσις διακρίνεται από την ίδια προσοχή στη λεπτομέρεια και στην εξονυχιστική διασταύρωση των πηγών που έχει η Υβρις. Εξ ου και ο όγκος της (784 σελίδες κείμενο συν συντομογραφίες, υποσημειώσεις, βιβλιογραφία και ευρετήριο). Ενα έργο τέτοιας έκτασης θα μπορούσε να έχει εκτενέστερο επίλογο, με αδρότερη σύνοψη των απόψεων του συγγραφέα. Λόγω της έκτασης του βιβλίου τα λάθη είναι αναπόφευκτα. Στην ελληνική μετάφραση, που ως έκδοση είναι φροντισμένη εξίσου με τον πρώτο τόμο του έργου, υπάρχουν αρκετά τυπογραφικά λάθη. Τόσο αυτά όσο και κάποιες μεταφραστικές δυσκαμψίες ασφαλώς θα διορθωθούν στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου, η οποία επίκειται. Είναι ευτυχές ότι όλο και συχνότερα τα σημαντικά ξένα βιβλία κυκλοφορούν και στα ελληνικά και έχουν απήχηση.
Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος (καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης)
ΤΟ ΒΗΜΑ , 06-10-2002
Ο ανά χείρας τόμος "Χίτλερ 1936-1945: Νέμεσις" αποτελεί την οριστική περιγραφή της κεντρικής μορφής του εικοστού αιώνα. Αντλώντας τις πληροφορίες του από ένα τεράστιο σώμα υλικού και χρησιμοποιώντας την ίδια επιδεξιότητα που έκανε το "Χίτλερ 1889-1936: Ύβρις" μπεστ-σέλερ σε όλο τον κόσμο, ο Ian Kershaw μας επιτρέπει να κατανοήσουμε και τον ίδιο τον δικτάτορα και την κοινωνία που τον δημιούργησε.
Ίσως το μέγιστο επίτευγμα αυτού του βιβλίου να είναι η διασαφήνιση των συχνά αντικρουόμενων στοιχείων ενός κοινωνικού συνόλου το οποίο οδήγησε μια φαινομενικά σταθερή, επιτυχημένη Γερμανία του 1937 στο βάναυσο στρατιωτικό κράτος της δεκαετίας του 1940. Εστιάζοντας την προσοχή στον Χίτλερ, ο Kershaw καταφέρνει να προσδώσει αμεσότητα, να προβάλει την ιδιοσυστασία αυτών των τρομερών γεγονότων και να παρουσιάσει, αυτόχρημα, τις διαθέσιμες επιλογές της Γερμανίας και του κυβερνήτη της μέσα από την κάθε πτυχή μιας εξελισσόμενης καταστροφής. Στον πυρήνα του βιβλίου ενδιαιτάται η απόφαση να εξαπολυθεί ένας εξοντωτικός πόλεμος κατά της Ανατολής, μαζί με την τρομακτική, νέα ηθική τάξη πραγμάτων που ο εν λόγω πόλεμος έφερε στην επιφάνεια: η υποβάθμιση των εχθρών σε "κτήνη" και η επώαση της "Τελικής λύσης".
Πρόκειται για την ιστορία ενός κόσμου δηλητηριασμένου και ενός ανθρώπου, ο οποίος υπήρξε συνάμα και δημιούργημα του κόσμου αυτού και -ως έναν ολέθριο βαθμό- δημιουργός του.
ΚΡΙΤΙΚΗ
Διαβάζοντας τα τελευταία κεφάλαια του δεύτερου μέρους της βιογραφίας του Χίτλερ, τα οποία αφορούν το τέλος του πολέμου, θυμήθηκα την ιστορία ενός γερμανού γνωστού μου, σήμερα τακτικού καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης σε γνωστό γερμανικό πανεπιστήμιο. Μικρό παιδί, τις νύχτες λίγο προτού κατέβει στο καταφύγιο με τη μητέρα του και τα αδέλφια του, κρυφοκοίταζε τα συμμαχικά αεροπλάνα να διασχίζουν κατά κύματα τον ουρανό του Μπίλεφελντ, της πόλης όπου ζούσαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Κάποια νύχτα τα αεροπλάνα δεν κατευθύνθηκαν σε άλλους στόχους. Είχαν στόχο το Μπίλεφελντ, το οποίο και ισοπέδωσαν. Η οικογένεια του γερμανού συναδέλφου σώθηκε. Η μητέρα σκέφθηκε πού θα μπορούσε να καταφύγει με τα παιδιά της για περισσότερη ασφάλεια και καλύτερη τύχη. Προτίμησε τη Δρέσδη. Λίγο αργότερα η Δρέσδη ισοπεδώθηκε. Η οικογένειά του κατάφερε να σωθεί. Η μητέρα πήρε τα παιδιά της και κατέφυγε στο Βερολίνο για περισσότερη ασφάλεια και καλύτερη τύχη. Λίγο αργότερα, εξαιτίας των μαχών μεταξύ του προελαύνοντος σοβιετικού στρατού και των υπολειμμάτων της Βέρμαχτ, το Βερολίνο κειτόταν σε ερείπια. Η οικογένεια σώθηκε ξανά, νομίζω όμως ότι θα συμμεριζόταν το συμπέρασμα του βιβλίου του Κέρσο: «Η παλιά Γερμανία είχε χαθεί μαζί με τον Χίτλερ. Η Γερμανία, η οποία είχε γεννήσει τον Αδόλφο Χίτλερ, η οποία είδε το μέλλον της μέσα στο όραμά του, η Γερμανία που τον υπηρέτησε πρόθυμα και συμμετέσχε στην Υβριν του, υποχρεώθηκε να μοιραστεί μαζί του και το πλήγμα που του κατάφερε η Νέμεσις» (Β' μέρος, σελ. 784).
Η Νέμεσις ήταν κόρη της Νύχτας. Στους αρχαίους τραγικούς αυτή «παρουσιάζεται ως θεά τον υπερόπτην ταπεινούσα, τον εν μεγάλαις ευτυχίαις τρυφώντα καταρρίπτουσα και την ισορροπίαν της τύχης των ανθρώπων επιδιώκουσα και ούσα τιμωρός μεγάλων εγκλημάτων» (λήμμα «Νέμεσις», Lidell-Scott, Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης). Η Νέμεσις ακολουθεί μετά την Υβριν. Υβρις ονομάζεται το πρώτο μέρος της βιογραφίας του Κέρσο για τον Χίτλερ, το οποίο καλύπτει την περίοδο ως την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στη Ρηνανία το 1936 (Χίτλερ, 1889-1936: Υβρις, Αθήνα, 2000, στον ίδιο εκδότη. Βλ. βιβλιοκριτική σε αυτήν εδώ τη στήλη, την Κυριακή 9 Ιουλίου 2000).
Η Νέμεσις περιγράφει γεγονότα περισσότερο γνωστά από εκείνα του πρώτου μέρους της βιογραφίας. Ενα από τα μοτίβα του πρώτου μέρους ήταν η αίσθηση του Χίτλερ, κατά την πορεία της ανόδου του στην εξουσία, ότι εκείνος αποτελεί τον «κλητό της Θείας Πρόνοιας» για να σώσει και να αναπτύξει το γερμανικό έθνος. Στο δεύτερο μέρος ενδιαφέρον μοτίβο της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον κυρίαρχο πλέον Χίτλερ και στους υφισταμένους του είναι η διάχυση μιας νοοτροπίας που ίσως εξηγεί την ομοψυχία και τη μεθοδικότητα με την οποία πραγματοποιήθηκε το Ολοκαύτωμα. Η νοοτροπία συνοψίζεται στη φράση του Κέρσο «δουλεύοντας στη γραμμή του Χίτλερ», η οποία επαναλαμβάνεται συχνά στο βιβλίο. Φράση κάπως ασαφής, αποσκοπεί στο να εξηγήσει πώς τόσο πολλοί πολίτες, κομματικά στελέχη, δημόσιοι υπάλληλοι και στρατιωτικοί όλων των βαθμίδων συμμετείχαν στο έργο της εξόντωσης εκατομμυρίων ατόμων που το καθεστώς θεωρούσε αντιπάλους του. Ο Κέρσο δεν εμπλέκεται σε απευθείας διάλογο με όσους έχουν ασχοληθεί με αυτό ή άλλα θέματα της εποχής 1936-1945. Εν προκειμένω, σε ό,τι αφορά τη σπουδή της υποταγής και την αφοσίωση στον Χίτλερ, δεν διαλέγεται, π.χ., με τον Αντόρνο ή τον Γκολντχάγκεν. Ούτε αντιπαρατίθεται ευθέως με άλλους σημαντικούς βιογράφους και αναλυτές των αιτίων του πολέμου, όπως τον Joachim C. Fest, τον Alan Bullock, τον Α. J. Ρ. Taylor, τον John Toland ή τον John Lukacs (βλ. το έργο του τελευταίου Ο Χίτλερ της Ιστορίας, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1999). Κατά τούτο το βιβλίο αποτελεί μια έμμεση απάντηση στα ερωτήματα που έχουν τεθεί από τους προγενέστερους συγγραφείς για τη Γερμανία του Χίτλερ.
Ο Κέρσο δεν απαντά φυσικά σε όλα τα ερωτήματα. Π.χ., είναι κρίμα που δεν ασχολείται εκτενώς με το ερώτημα της ταξικής φύσης του καθεστώτος. Οι γερμανοί βιομήχανοι, σε κάποιο βαθμό δίβουλοι πριν από την επικράτηση του Χίτλερ, σταδιακά συντάχθηκαν ολόψυχα μαζί του. Επίσης ο συγγραφέας δεν δίνει σημασία στις μεγάλες μάχες του πολέμου. Οι οπαδοί της στρατιωτικής ιστορίας θα απογοητευθούν. Ισως όμως αποζημιωθούν από το γεγονός ότι ο Κέρσο κάνει διαρκώς τον αναγνώστη να αισθάνεται ότι έχει παρεισφρήσει στο κέντρο πολεμικών επιχειρήσεων του Χίτλερ και παρακολουθεί αθέατος, ανάμεσα στους επιτελείς, τους σχεδιασμούς, τη ροή των πληροφοριών, τα επιχειρήματα και τα αντεπιχειρήματα σχετικά με την επόμενη κίνηση του γερμανικού στρατού. Ο συγγραφέας το επιτυγχάνει αυτό χάρη στην εκμετάλλευση πρωτογενών πηγών, μεταξύ των οποίων είναι και τα προσωπικά ημερολόγια του Γκαίμπελς και ορισμένων από τους στρατηγούς του Χίτλερ. Ετσι η βιογραφία του Χίτλερ εξελίσσεται ταυτόχρονα σε πολλές μικρότερες προσωπογραφίες των άμεσων συνεργατών του και των διασημότερων γερμανών στρατηγών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Η σχέση του Χίτλερ με τους ανθρώπους που τον περιέβαλλαν, με τα στελέχη και τους οπαδούς του κόμματος και του καθεστώτος του και με τον γερμανικό λαό διαγράφεται στο βιβλίο ως μια σειρά από ομόκεντρους κύκλους. Στον στενότερο κύκλο γίνονται φανερές οι εμμονές του Χίτλερ. Δεν επρόκειτο να επιτρέψει να επαναληφθεί η ταπείνωση του 1918 και επέλεγε τη σύγκρουση, ή έστω την άμεση απειλή της, πριν από τη διαπραγμάτευση. Στις διαφαινόμενες στρατιωτικές ήττες δεν αναζητούσε οδούς πρόσκαιρης υποχώρησης. Ενώ ο ίδιος διηύθυνε τον πόλεμο, στις ήττες αναζητούσε εξιλαστήρια θύματα και ένιωθε προδομένος από τους στρατηγούς του. Καθώς πλησίαζε η κατάρρευση της Γερμανίας ήλπιζε ότι νέα ισχυρότερα πολεμικά όπλα θα του έδιναν τη νίκη. Πάνω από όλα ήταν αμετακίνητος στην άποψή του ότι πρόξενοι όλων των δεινών ήταν οι εβραίοι και οι μπολσεβίκοι.
Η Νέμεσις διακρίνεται από την ίδια προσοχή στη λεπτομέρεια και στην εξονυχιστική διασταύρωση των πηγών που έχει η Υβρις. Εξ ου και ο όγκος της (784 σελίδες κείμενο συν συντομογραφίες, υποσημειώσεις, βιβλιογραφία και ευρετήριο). Ενα έργο τέτοιας έκτασης θα μπορούσε να έχει εκτενέστερο επίλογο, με αδρότερη σύνοψη των απόψεων του συγγραφέα. Λόγω της έκτασης του βιβλίου τα λάθη είναι αναπόφευκτα. Στην ελληνική μετάφραση, που ως έκδοση είναι φροντισμένη εξίσου με τον πρώτο τόμο του έργου, υπάρχουν αρκετά τυπογραφικά λάθη. Τόσο αυτά όσο και κάποιες μεταφραστικές δυσκαμψίες ασφαλώς θα διορθωθούν στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου, η οποία επίκειται. Είναι ευτυχές ότι όλο και συχνότερα τα σημαντικά ξένα βιβλία κυκλοφορούν και στα ελληνικά και έχουν απήχηση.
Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος (καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης)
ΤΟ ΒΗΜΑ , 06-10-2002
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
