Εγώ ένας άλλος

«Έχετε προσέξει ότι αυτό τον αιώνα όλα γίνονται πιο πραγματικά, ότι αποκαλύπτουν τον πραγματικό τους εαυτό; Ο στρατιώτης γίνεται επαγγελματίας δολοφόνος, η πολιτική έγκλημα, το κεφάλαιο επιχείρηση εξόντωσης ανθρώπων εξοπλισμένη με κρεματόρια, ο νόμος κανόνας βρόμικων παιχνιδιών, η παγκόσμια ελευθερία φυλακή των λαών, ο αντισημιτισμός Άουσβιτς, το εθνικό αίσθημα γενοκτονία. Ο αιώνας μας είναι ο αιώνας της αληθειας, δίχως την παραμικρή αμφιβολία. Ωστόσο από καθαρή συνήθεια τα ψεύδη συνεχίζονται, παρόλο που η πρόθεση γίνεται αντιληπτή απ' όλους. Όταν κραυγάζουν "Αγάπη", όλοι ξέρουν ότι έφτασε η ώρα της δολοφονίας. Όταν κραυγάζουν "Νόμος", κυβερνά η ληστεία και η κλοπή...».

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ούγγρος συγγραφέας Ιμρε Κέρτες έχει γίνει γνωστός στην Ελλάδα ήδη από τα μυθιστορήματά του «Μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο», «Καντίς» («Καστανιώτης») και βέβαια από το Νόμπελ Λογοτεχνίας που του απονεμήθηκε πέρυσι. Ομως, το «Εγώ, ένας άλλος» είναι ένα έργο που διαφέρει. Αποκαλείται «αφήγημα», ωστόσο προσιδιάζει περισσότερο στα λογοτεχνικά είδη της αυτοβιογραφίας, του ημερολογίου, του οδοιπορικού και των απομνημονευμάτων.

Το βιβλίο περιέχει θραύσματα σκέψεων, αναμνήσεις και αποφθέγματα για τη ζωή, το σύγχρονο πολιτισμό, την ιστορία, το θάνατο, πλεγμένα με σκόρπιους διαλόγους και σκηνές από τη ζωή του συγγραφέα στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, καθώς περιέρχεται διάφορες πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης με αφορμή κάποια δημόσια ομιλία για το έργο του. Οι τόποι που επισκέπτεται συνυφαίνονται με μνήμες του εαυτού -οι διαδρομές που διανύει έτσι χαράσσουν ένα είδος «χάρτη» της ζωής του. Ο Κέρτες ταξιδεύει σε Ουγγαρία, Αυστρία, Γερμανία, Ελβετία, Βόρεια Ιταλία, και ταυτόχρονα εξομολογείται, με αξιοθαύμαστη στοχαστικότητα και με ελεύθερη, συνειρμική γραφή, την περιπέτεια της ταυτότητάς του -πώς τον προσλαμβάνουν οι άλλοι, πόσο λίγο (ανα)γνωρίζει τον ίδιο του τον εαυτό.

Ολα αυτά είναι σαφώς διαποτισμένα από την εμπειρία του Αουσβιτς, αλλά η εβραϊκή ταυτότητα του Κέρτες υπάγεται εδώ στην ταυτότητα του συγγραφέα, ως την πιο συνειδητή και επιθυμητή από τις πλευρές του εαυτού του. Η πλάγια, ψύχραιμη ματιά του στο φρικαλέο κόσμο της επιχείρησης του Ολοκαυτώματος στο πρώτο του μυθιστόρημα, απαντάται ξανά στην περιγραφή της αμφίθυμης σχέσης του με τον Εβραϊσμό. Οντας άθρησκος, διώκεται από τους Ναζί για μια ιδιότητα με την οποία δεν ταυτίζεται αλλά αναγκάζεται να την υπερασπίσει ενάντια στον παραλογισμό του αντισημιτισμού. Ταυτόχρονα, η κριτική του στάση απέναντι στην πατρίδα του, την Ουγγαρία, εντείνει το αίσθημα του «άλλου» που τον χαρακτηρίζει. Γράφει: «Δεν πιστεύω να ζητάτε να διατυπώσω την εθνική, θρησκευτική και φυλετική μου ταυτότητα του ανήκειν; Σας δηλώνω: Η μοναδική μου ταυτότητα είναι αυτή της συγγραφής».

Το αίσθημα αλλοτρίωσης και αποξένωσης από τον εαυτό αποτελεί τυπικό σύμπτωμα άμυνας απέναντι στο φόβο και την εκμηδένιση της ζωής, που χαρακτηρίζουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αλλά εδώ η απόσταση από τον εαυτό, ο εσωτερικός διχασμός, αναδεικνύεται σε βασική συνθήκη της γραφής. Ο Κέρτες παραθέτει τον Πεσόα, το συγγραφέα με τα πολλαπλά προσωπεία, αλλά το κείμενο ανακαλεί επίσης τον Μπόρχες και ιδιαίτερα την παραβολή του «Ο Μπόρχες κι εγώ», όπου ο Μπόρχες-άνθρωπος βιώνει τον Μπόρχες-συγγραφέα ως «άλλο», ενώ οι δύο είναι αναπόσπαστοι. Ο κατάλογος με τους συγγραφείς που επισήμαναν την ετερότητα του εγώ είναι μακρύς. Επιπλέον, την εμπειρία του εαυτού ως «άλλου» επιβεβαιώνει και η ψυχαναλυτική θεωρία, η οποία καταρρίπτει την ιδέα ενός αυθύπαρκτου, αυτόνομου και ενιαίου «εγώ» και εντοπίζει ένα θεμελιώδες σχίσμα στη διαμόρφωση του υποκειμένου. Αυτό προκαλείται από το γεγονός ότι το υποκείμενο στην πραγματικότητα συνθέτει την εικόνα του εαυτού του μέσα από τους άλλους κι από τις κατηγορίες της γλώσσας. Παρότι μπορεί να ακούγεται ανησυχητικό, το σχίσμα αυτό είναι που επιτρέπει τελικά τον αναστοχασμό -δηλαδή, το να θέτει κανείς τον εαυτό του ως αντικείμενο της σκέψης του, να στοχάζεται την ίδια του τη σκέψη. Ετσι, το πρόβλημα του μη ενιαίου εαυτού μετατρέπεται σε δυνατότητα γνώσης και δημιουργίας.

Η αμείλικτη αυτοπαρατήρηση στην οποία επιδίδεται ο Κέρτες μοιάζει να αντηχεί μια εντυπωσιακή ρήση του Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν από το βιβλίο του «Πολιτισμός και αξίες», το οποίο έτυχε να μεταφράζει ο Κέρτες: «Οταν κάποιος δεν ψεύδεται είναι αρκούντως πρωτότυπος». Πιθανώς η ειλικρίνεια να αποτελεί αναγκαία συνθήκη κάθε γραφής που έχει κάποια σημασία -όχι τόσο για ηθικοπλαστικούς λόγους αλλά επειδή, όταν κανείς δεν ψεύδεται, στην ουσία αρνείται να καταφύγει σε κοινοτοπίες και ετοιμοπαράδοτους τρόπους σκέψης. Η αξίωση τού συγγραφέα για ακεραιότητα και αλήθεια συνδέεται με το πάθος του για ελευθερία, το οποίο υπερβαίνει τα προσκόμματα μιας αντίξοης, καταναγκαστικής πραγματικότητας. Ο Κέρτες καταλήγει ότι «μορφές ενέργειας όπως το πάθος για ελευθερία δεν είναι λιγότερο πραγματικές απ' ό,τι και η ίδια η πραγματικότητα που βρίσκεται απέναντί τους».

Τέλος, η άλλη, η πιο θεμελιώδης προϋπόθεση της γραφής, η απουσία, αποκαλύπτεται ξαφνικά μόλις στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Ο Κέρτες αναφέρεται στο καθοριστικό γεγονός του θανάτου της πρώτης του γυναίκας, σχεδόν υπονοώντας ότι συνεχίζει να γράφει επειδή πέθανε εκείνη -για να γεμίσει, να ακυρώσει και συνάμα να βιώσει πλήρως την αφόρητη απουσία της. Ετσι, απροσδόκητα, ο Κέρτες μάς θυμίζει ότι κάθε λογοτεχνικό έργο μπορεί να διαβαστεί ως ένα γράμμα αγάπης που απευθύνεται αρχικά σ' ένα πραγματικό πρόσωπο στη ζωή του συγγραφέα, το οποίο στη συνέχεια υποκαθίσταται από το «σώμα» όλων των εν δυνάμει αναγνωστών του έργου. Και ίσως στο βάθος η πράξη της ανάγνωσης να μην είναι παρά η αναγνώριση, η αποδοχή, ακόμα και η ανταπόκριση σ' αυτό το έμμεσο αίτημα για αγάπη.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/01/2004