Εκκαθάριση

O συγγραφέας με το κωδικοποιημένο όνομα Β., γεννημένος στο Άουσβιτς υπό εξαιρετικά ασυνήθεις συνθήκες, αυτοκτονεί το 1990 αφήνοντας πίσω του μεταξύ άλλων κι ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο "Εκκαθάριση", το οποίο σώζεται χάρη στα "καλά αντανακλαστικά" του φίλου του και λογοτεχνικού επιμελητή Κεσερού, για τον οποίο τελικά, εννιά ολόκληρα χρόνια μετά, «... η πραγματικότητα έγινε [...] μια έννοια προβληματική, κάτι ακόμα χειρότερο μάλιστα: μια κατάσταση προβληματική. Μια κατάσταση που -όπως κατά βάθος ο Κεσερού ένιωθε- απείχε από την πραγματικότητα περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο". Διότι ο Β. περιγράφει στο θεατρικό του με ανατριχιαστική ακρίβεια και καθηλωτική διαύγεια τη μελλοντική ιστορία των ανθρώπων που αφήνει πίσω του και τις καταστάσεις που θα κληθούν αυτοί να αντιμετωπίσουν. Η ανάγνωση του θεατρικού θα αλλάξει τη ζωή του Κεσερού ενώ τα ερωτηματικά γύρω από τη ζωή και το θάνατο, τη λογοτεχνία και την πραγματικότητα, τη φιλία και τον έρωτα αλλάζουν συνεχώς μορφή, γίνονται ασφυκτικά και ζητάνε πιεστικά απαντήσεις. Ειρωνεία, αυτοσαρκασμός, αριστοτεχνική γραφή και συνεχείς αναφορές στο δισυπόστατο της ύπαρξης χαρακτηρίζουν το νέο αυτό μυθιστόρημα του μεγάλου νομπελίστα συγγραφέα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο κριτικός αναγνώστης που προσέρχεται στον Κέρτες ειδοποιείται ευθύς εξαρχής γι' αυτό που πρόκειται ν' ακολουθήσει: ένα δέος τον κατακλύζει, ανάλογο με αυτό που εισπράττει κανείς όταν εισέρχεται στα μεγάλα, κλασικά κείμενα, με τη διαφορά ότι στον Κέρτες το δέος αυτό δεν έχει μία εκ των άνω προέλευση, μεταφυσικής χροιάς, όπως συνήθως συμβαίνει με τα κείμενα αυτά, αλλά γεννιέται κάτω, βαθιά, στις βαθύτερες ζώνες της συνείδησης του αναγνώστη, εκεί όπου, κατά τον Προυστ, τελείται η αληθινή πνευματική ζωή του ανθρώπου ως ενσυνείδητης ατομικότητας.

Ας δούμε όμως αυτό που ονομάζεται υπόθεση του βιβλίου και που στην «Εκκαθάριση» έχει έναν εντελώς προσχηματικό χαρακτήρα:

Ο Β., ένας περισσότερο εν δυνάμει παρά εν τοις πράγμασι συγγραφέας, ο οποίος είχε γεννηθεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς, αυτοκτονεί. Ο φίλος του, λογοτεχνικός επιμελητής Κεσερού, φιλαναγνώστης στα όρια της διαστροφής, διασώζει -ή φαντάζεται πως διασώζει- το χειρόγραφο έργο που αφήνει πίσω του ο αυτόχειρας Β. Και είναι το χειρόγραφο αυτό -ένα θεατρικό έργο με τίτλο «Εκκαθάριση»- που τιτλοδοτεί το κείμενο (μυθιστόρημα;) του Κέρτες.

Σε αυτό ακριβώς το κείμενο ο Ούγγρος συγγραφέας εμφανίζεται, περισσότερο απ' οπουδήποτε αλλού, καφκικός. Και δεν είναι η χρήση του αρχικού γράμματος του ονόματος ή η κλειστοφοβική ατμόσφαιρα οι μόνες αναλογίες. Ούτε η υγρή μουντάδα, τόσο χαρακτηριστική της Μεσευρώπης. Εδώ ο Κεντροευρωπαίος, Ουγγροεβραίος νομπελίστας έρχεται πιο κοντά στον Τσεχοεβραίο προπάτορα γιατί τους συνδέει η ακλόνητη πίστη στο παράλογο της ύπαρξης, η βεβαιότητα ότι η ζωή των ανθρώπων είναι φτενή κι αναίτια.

Η «Εκκαθάριση» είναι ένα πολυσύνθετο μορφικά βιβλίο. (Εκτός των άλλων, είναι άκρως συζητήσιμο -όπως και για τα υπόλοιπα βιβλία αυτού του συγγραφέα- κατά πόσον τα κείμενά του συνιστούν μυθιστορήματα. Η καταφατική απάντηση σε αυτό το ερώτημα προϋποθέτει μια διευρυμένη αντίληψη για το είδος, έτσι όπως αυτό διαμορφώνεται -υπό την πίεση κυρίως των νέων πολιτισμικών θεωριών- τα τελευταία είκοσι τριάντα χρόνια στην Ευρώπη.) Ο Κέρτες δεν διστάζει να συμμείξει είδη -θέατρο, πεζογραφία, κριτική, ποίηση- να εναλλάξει αφηγητές και αφηγηματικά πρόσωπα, να ανακατέψει πρόσωπα και ρόλους, για να φτάσει στον τελικό του στόχο: να κατεβεί στις σκοτεινές ζώνες της ανθρώπινης συνείδησης, θέτοντας την αισθητική στην υπηρεσία της συνείδησης.

Ωστόσο η συγκίνηση -κι εδώ μπορεί κανείς να περιλάβει το σύνολο του έργου του- δεν είναι αποτέλεσμα, όπως συνήθως συμβαίνει, κάποιου ψυχοσυναισθηματικού μηχανισμού, αλλά μιας αναστάτωσης του νου, ενός βαθιού ρήγματος που ανοίγει ο συγγραφέας στο χτισμένο με πολλά ψέματα διανοητικό μας τείχος.

Ταυτόχρονα η «Εκκαθάριση» είναι ένα πολυεπίπεδο αφηγηματικό έργο, με δύο, κατ' αρχάς, διακριτά μέρη: α) το θεατρικό κατάλοιπο του Β. και β) το κυρίως αφήγημα. Ξεκινάει ως πραγματικότητα και συνεχίζει ως θεατρικό σε μια λεπτή και πολύπλοκη σύνθεση, όπου το ένα κείμενο εισχωρεί στο άλλο και πλέκεται αξεδιάλυτα μαζί του σ' ένα συνεχές πήγαιν'-έλα από την «πραγματική πραγματικότητα» στη «λεγόμενη πραγματικότητα», για να τελειώσει θριαμβευτικά, ύστερα από πολυάριθμες αμφίδρομες παλινδρομήσεις, μ' ένα διπλό τέλος, που θα σφραγίσει την εμμονή του συγγραφέα: το χάσμα ανάμεσα στις πολλαπλές πραγματικότητες που προσφέρονται στο συγγραφέα και, κυρίως, την ακράδαντη πεποίθησή του ότι η «πραγματικότητα», όχι μόνο για το συγγραφέα, αλλά κυρίως γι' αυτόν, είναι μόνο μία από τις πολλές εκδοχές του τυχαίου.

Παράλληλα, σαν να θέλει να μας υποδείξει πόσο εύθραυστη είναι αυτή καθαυτήν η -κατ' άλλους ακλόνητη- έννοια της πραγματικότητας, ο Κεσερού δρα τόσο στο κυρίως αφήγημα όσο και στο θεατρικό έργο, προβαίνοντας σε μια πράξη δραματικής σημασίας: διαβάζοντας. Ετσι, με την είσοδο του «πραγματικού» μυθιστορηματικού προσώπου στο «ψευδές» περιβάλλον του θεατρικού έργου γίνεται ένα ευφυές παιχνίδι ανάμεσα στην αλήθεια της ζωής και το ψεύδος της λογοτεχνίας, ανάμεσα στην αλήθεια της λογοτεχνίας και το ψέμα της ζωής, παιχνίδι που η τελική του κατάληξη έχει ένα αμείλικτο, μα λογικό τέλος: τη λογοτεχνία ως μοίρα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η ολοκληρωτική σχεδόν σύμφυρση της ιστορίας που αφηγείται ο «νόμιμος» αφηγητής με αυτήν που ζει ο ήρωάς του οδηγεί σε ένα παιχνίδι ταυτοτήτων ανάμεσα στον αφηγητή, τον κεντρικό ήρωα και τον ήρωα του κεντρικού ήρωα, ο οποίος, παρεμπιπτόντως, επιμένει να αφηγείται. Από αυτόν τον αφηγηματολογικό λαβύρινθο δεν θα ξεφύγει καθόλου, καθ' όλο το μήκος του βιβλίου, ο αναγνώστης, για ν' αποδειχτεί γι' ακόμη μια φορά ότι αυτό που αποστρέφεται κυρίως το, άξιο του ονόματός του, σύγχρονο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα είναι η αφηγηματική αφέλεια και μονολιθικότητα.

Ας σημειωθεί πως το Αουσβιτς του Κέρτες, όσο και αν εκκινεί από την πραγματική, συγκλονιστική εμπειρία που έζησε ο ίδιος ο συγγραφέας, στην πορεία του βιβλίου μετατρέπεται σ' ένα μυθικό, συμβολικό Αουσβιτς, που ταυτίζεται, ξανά και ξανά, με το αναίτιο Κακό, τον παραλογισμό της ύπαρξης. Και η απάντηση σ' αυτό το χάσμα μπορεί να είναι, κατά το συγγραφέα, η Λογοτεχνία, την οποία, από έλλειψη πιθανότατα μιας αναγνωρίσιμης υπερβατικής ουσίας, ταυτίζει με τον Λόγο, ανάγοντάς την ταυτόχρονα στην αρχέτυπη συγκρότησή της, συνδέοντάς τη με τη Γραφή και με την εν γένει θρησκευτική κοσμολογία.

Το τέλος της ιστορίας δεν έχει σημασία. Ηδη η διπλή εκδοχή του που μας προτείνει ο ίδιος ο Κέρτες το επιβεβαιώνει. Σημασία έχει πως ο σημαντικός αυτός συγγραφέας, χωρίς να νοιάζεται για την «υπόθεση», χωρίς να διστάζει να καταφεύγει σε μορφές αντιγραμματικές, σε συνεχείς ανατροπές και σε τρόπους του νεότερου μυθιστορήματος, καταθέτει και επεξεργάζεται ένα ψυχικό υλικό που συναντά κανείς μόνο στα βαθιά, καταγωγικά σκοτάδια της ύπαρξης.

Η μετάφραση της Γιώτας Λαγουδάκου αποδίδει περίφημα ένα δύστροπο κι ερμητικό πρωτότυπο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/03/2005