Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο

Τι είναι εκείνο που κάνει αυτό το μυθιστόρημα για το Αουσβιτς τόσο βλάσφημο; Να είναι ο αθώος και αισιόδοξος τρόπος ενός νεαρού Εβραίου που διηγείται τον εκτοπισμό του ως ένα ταξίδι στο άγνωστο και την άφιξή του στο Αουσβιτς ως ένα παράξενο θέαμα; Μήπως η βλασφημία έγκειται στο γεγονός ότι κατανοεί με τόση προθυμία τη λογική των στρατοπέδων - ένας ευμαθής μαθητής που θέλει να κάνει τη δουλειά του όσο το δυνατόν καλύτερα; [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος στοιχειοθετείται από μαρτυρίες, οι οποίες στο σύνολό τους σχεδόν διακρίνονται για το ανυπόφορο που αφηγούνται, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μένει αναπάντητο πώς άνθρωποι μπόρεσαν να φερθούν με τέτοια συστηματική αγριότητα εναντίον άλλων ανθρώπων, κάτι που η Ιστορία δεν γνώρισε στις δεκαετίες των αιώνων, όπου διαφύλαξε στοιχεία των διαφόρων πολιτισμών. Η έρευνα και η μελέτη της ναζιστικής θηριωδίας περιορίζονται στην απόδειξη μιας ευθύνης που καταγγέλλει πρόσωπα, ομάδες και έθνη, αποκαλύπτοντας, με την πάροδο του χρόνου και υπό καθεστώς έκπληξης, πως η εξόντωση των Εβραίων δεν υπήρξε ανακάλυψη των Γερμανών, αλλά το αποτέλεσμα της πολιτικής των δημοκρατιών της Ευρώπης του Μεσοπολέμου, η οποία την προετοίμασε (βλ. Piers Brendon, «The Dark Valley», έκδ. «Jonathan Cape», 2000), όσο και μιας ανοχής, στην οποία η Καθολική Εκκλησία πρωτοστάτησε. Αυτές οι απόψεις μπορεί να φωτίζουν τα θεμέλια, τις αιτίες και το περίπλοκο του θέματος, πράγμα που η διαθεσιμότητα νέων πηγών και αρχείων διευκολύνει, αφήνοντας περιθώρια ψυχραιμότερων συμπερασμάτων, δεν εξηγούν πάντως τη φυσικότητα του Ολοκαυτώματος.

Αν δεν υπήρχε η δίκη του Αϊχμαν και η πραγματεία της Χάνα Αρεντ με τίτλο «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ», δεν θα είχε καταστεί αντιληπτό πως αυτό που διακρίνει τη γενοκτονία των Εβραίων από κάθε άλλη πρακτική του ίδιου είδους, υπήρξε η φυσικότητα με την οποία όλοι όσοι έλαβαν μέρος, αμέσως ή εμμέσως, στο Ολοκαύτωμα, το έκαναν όπως θα έκαναν οποιαδήποτε άλλη δουλειά, πάει να πει δίχως φανατισμό, αλλά με τη μεθοδικότητα του ευσυνείδητου και αποτελεσματικού στελέχους, προετοιμασμένου από την παιδεία του και την κοινωνία στην οποία ζει, ώστε να ολοκληρώσει μια δεδομένη στρατηγική με την καλύτερη δυνατή σχέση κόστους - οφέλους.

Αυτή η «επιχειρηματική» προσέγγιση, απολύτως συμβατή με τη «βιομηχανοποίηση» της μεθόδου υλοποίησης του στόχου, απολύτως στο πνεύμα ενός «βιομηχανικού ορθολογισμού», που εκείνη την περίοδο ανθούσε στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη, στην Ιαπωνία, είναι ίσως η πλέον απόκρυφη, αλλά και η πλέον ουσιαστική βάση του σχεδιασμού και της αποτελεσματικότητας του Ολοκαυτώματος. Από τότε ώς τις μέρες μας η ίδια βάση χρησιμοποιήθηκε από τις επώνυμες δημοκρατίες σε διάφορες χώρες (π.χ. Αργεντινή, Χιλή, Γιουγκοσλαβία). Το μέλλον της, συνεπώς, δεν είναι αβέβαιο.

Αυτήν ακριβώς τη φυσικότητα «επιχειρηματικής» προσέγγισης και «ορθολογισμού» μεταφέρει ο Ούγγρος Εβραίος Ιμρε Κέρτες, βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 2002, στο βιβλίο του «Μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο», που κυκλοφόρησε το 1975. Γεννημένος το 1929, τρόφιμος του Αουσβιτς και του Μπούχενβαλντ στη διετία 1944-45, ο συγγραφέας έχει πετύχει να πάρει αποστάσεις από τα γεγονότα που έζησε, έτσι που μοιάζει να μην περιγράφει εμπειρίες, αλλά να είναι θεατής μιας διαδικασίας που ζει ο εαυτός του και που ο Κέρτες αναφέρει (μιλώντας στο πρώτο πρόσωπο) σαν να πρόκειται για κάποιον τρίτο. Αυτή η διπλή παρουσίαση, του νεαρού αιχμάλωτου αφ' ενός, που έχει την ηλικία του συγγραφέα εκείνα τα χρόνια και ζει την αιχμαλωσία του, του Κέρτες αφ' ετέρου, που μιλάει για το νεαρό αιχμάλωτο σαν να είναι κάποιος άλλος, δίνουν ένα πελώριο βάρος στην αφήγηση, σε βαθμό που καθίσταται αφόρητη, επειδή δεν συγκινεί, αλλά εκπλήσσει μέχρι ασφυξίας.

Στη φυσικότητα του Αουσβιτς και του Μπούχενβαλντ ο Κέρτες τοποθετεί τη φυσικότητα του αιχμάλωτου, η οποία καταλήγει να επιβάλλεται επί της γενοκτονίας και να αποδεικνύει πως η ζωή, σε αυτό το ύστατο στάδιο εξευτελισμού, ανοίγει μονοπάτια διάσωσης, όσο και αναίρεσης της μόνιμης και αναπόδραστης παρουσίας του θανάτου: η καθημερινότητα του στρατοπέδου συγκέντρωσης φέρνει βαρεμάρα, ο συγχρωτισμός δημιουργεί σχέσεις συναλλαγής, το ένστικτο αυτοσυντήρησης προκαλεί αυτοματισμούς αντιδράσεων, η συστηματικότητα της απώλειας κάθε ελπίδας ισχυροποιεί ένα είδος ύφεσης της σκέψης, που οδηγεί σε έξαρση της επιβίωσης, η σωματική κατάρρευση αντικαθίσταται από μια αντοχή του σκελετού, που περιφέρεται για να λοιδορεί (θα λέγαμε) τη ματαιότητα της τυραννίας σε βάρος του σώματος.

Ολα αυτά απαιτούν χρόνο ωρίμανσης, είναι στάδια της απόδειξης της κυριαρχίας της ακολουθούμενης μεθόδου «ορθολογισμού», της οποίας ο χρόνος αποκαλύπτει τις αδυναμίες, επειδή ο «ορθολογισμός» κορυφώνει την αντίδραση: με άλλα λόγια, η ίδια η μέθοδος της γενοκτονίας, που φαίνεται ακαταμάχητη λόγω έλλειψης ανταγωνισμού, χάνει αυτό το συγκριτικό πλεονέκτημα, επειδή η ίδια προκαλεί τη δημιουργία ανταγωνισμού στο εσωτερικό της δομής της, ανταγωνισμού που τα θύματά της φέρνουν στο φως.

Κοντολογίς, η γενοκτονία είναι σπουδαία λύση, μόνο που δεν έχει τελειωμό, όχι γιατί η «βιομηχανοποίηση» πάσχει, αλλά επειδή η πρώτη ύλη, δηλαδή τα θύματα, δεν υπακούουν σε κοινές προδιαγραφές, όπως συμβαίνει με τα συστατικά μιας ορθολογικής παραγωγής, αλλά ανατρέπονται από ανόμοιες μονάδες, που δεν επιτρέπουν την αριστοποίηση της μεθόδου εξόντωσης. Ετσι, εντελώς αναπάντεχα, έχοντας υποστεί τα πάνδεινα, πολλές από αυτές τις μονάδες θα επιστρέψουν στα σπίτια τους! Ο Κέρτες έχει το θάρρος να κλείσει το βιβλίο του με τις λέξεις: «Ολοι με ρωτούν μονάχα για τα δεινά, για τις "φρικαλεότητες"... Για την ευτυχία των στρατοπέδων συγκέντρωσης θα πρέπει να τους μιλήσω την επόμενη φορά που θα με ρωτήσουν. Αν με ρωτήσουν βέβαια. Κι αν δεν το ξεχάσω κι εγώ».

Η μετάφραση αυτού του επιβλητικού έργου έχει γίνει από τα γερμανικά και χρησιμοποιεί το γερμανικό τίτλο (ο τίτλος του ουγγρικού πρωτοτύπου είναι απλώς «Δίχως πεπρωμένο», που αποδίδει με απόλυτη ακρίβεια αυτή τη «δύναμη του πεπρωμένου»). Και σε αυτό το κείμενο, όπου οι αποχρώσεις υπογραμμίζουν την αξία του λόγου, ο μεταφραστής έχει κάνει τη δουλειά του με τον καλύτερο τρόπο.



Φ.Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/06/2003