Ο λόγος

Ο Λάτρων είναι ο μοναδικός στοχαστής που δημιούργησε η αρχαία Ρώμη. Ενώ ο Λουκρήτιος και ο Σενέκας οφείλουν τα πάντα στην Ελλάδα, ο Λάτρων αμφισβήτησε την ελληνική σκέψη. Έλεγε: "Η λογική σκέψη είναι ό,τι πιο αισθηματικό διαθέτει ο άνθρωπος". Ή πάλι: "Δεν έχω υπόψη μου κανένα φάρμακο για τη σοφία". Δικό του, τέλος, είναι και το γνωμικό: "Κανένας δεν είναι καλός με τη θέλησή του". Συνέθεσε λόγους και αντιλογίες από τα οποία δεν έχει σωθεί κανένα.
Ο Μάρκος Πόρκιος Λάτρων γεννήθηκε στην Κόρδουα το 696 έτος Ρώμης (-57 της δικής μας εποχής). Όταν ήταν παιδί, έχασε τη μνήμη του για έξι ημέρες. Η κλοτσιά μιας δαμάλας κόντεψε να τον σκοτώσει, έτσι όταν πέρασε τα σαράντα άρχισε να γίνεται περίεργος. Απαιτούσε από τη Σύγκλητο να ψηφίσει νόμο που να υποχρεώνει τις γυναίκες να καλύπτουν το πρόσωπό τους. Περισσότερο απ' όλα του άρεσε να κυνηγάει με ακόντιο.
Στα γεράματά του ισχυριζόταν ότι στη ζωή του είχε αγαπήσει πότε τέσσερα πράγματα, πότε τρία: τη φωνή, τη συνουσία, το δάσος. Καμιά φορά πρόσθετε και τα βιβλία, αλλά έλεγε ότι λίγα απ' αυτά είχε χαρεί.
Εξόριστος από τον Αύγουστο στην Ισπανία, αυτοκτόνησε το -4.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Κινιάρ ανήκει στους συγγραφείς εκείνους που δεν αρέσκονται να κρύβουν το πρόσωπό τους πίσω από λογής αφηγηματικά προσωπεία. Προκρίνοντας την αμεσότητα της αφηγηματικής φωνής, χρησιμοποιεί άλλα μέσα προκειμένου να συνθέσει το, οπωσδήποτε πολύπλοκο, λογοτεχνικό του μωσαϊκό.

Πριν όμως μιλήσουμε για τις μεθόδους του, προτιμότερο είναι να πούμε τι ακριβώς είναι ο «Λόγος». Το ανά χείρας κείμενο του Κινιάρ είναι η «βιογραφία» του Μάρκου Πόρκιου Λάτρωνα, Ρωμαίου ρήτορα, συγγραφέα και ρητοροδιδάσκαλου, ισπανικής καταγωγής. Ο Γάλλος συγγραφέας, αναμειγνύοντας υλικά του μύθου και της ιστορίας, της πραγματικότητας και της φαντασίας και χρησιμοποιώντας μία, αρκετά δημοφιλή πια, μέθοδο, την ψευδοϊστορική, φτιάχνει μια δυνητική βιογραφία του πρωταγωνιστή του. Και δεν θα ήμασταν πολύ ανακριβείς αν λέγαμε ότι το κείμενο είναι μια προσωπογραφία, ένα πορτρέτο -καλύτερα ένα υποθετικό μπούστο- του Λατίνου ρήτορα.

Στη σκιαγράφηση αυτού του μπούστου σημαντικότερο ρόλο παίζει όχι ο πραγματικός, μέσα στο χώρο και το χρόνο της Ιστορίας, βίος του Λάτρωνα, αλλά το παιγνιώδες, μεταμοντέρνο πνεύμα του Κινιάρ, που παραμορφώνει επαρκώς το πρόσωπο και την ιστορία του, ώστε να μπορεί το τελευταίο να μεταχθεί στο πεδίο της λογοτεχνίας.

Πιο συγκεκριμένα, ακολουθώντας, όπως είπαμε, την ψευδοϊστορική μέθοδο, ο Γάλλος συγγραφέας αντλεί από την Ιστορία ορισμένα στοιχεία για τον ήρωά του. Αυτά όμως δεν τα «αναπλάθει» ούτε τα «ενσωματώνει» ούτε τα επεξεργάζεται άλλως πώς. Το αντίθετο: προβάλλοντας το εξωφρενικό και το τερατώδες, αδιαφορώντας παντελώς για την πειστικότητα και την αληθοφάνεια των προσώπων και των καταστάσεων του κειμένου, επιδίδεται σ' ένα διανοητικό παιχνίδι χωρίς τέλος, όπου κυρίαρχη θέση κατέχουν η παραδοξολογία και η -παρεξηγημένη, μα με λαμπρά αποτελέσματα κάποτε κάποτε- τέχνη της σοφιστείας.

Είναι άραγε τυχαίο που πρωταγωνιστής του «Λόγου» είναι ένας ρήτορας και ρητοροδιδάσκαλος, ένας άνθρωπος που χρησιμοποιεί το λόγο -και τον διδάσκει- στο δύσκολο πεδίο της εφαρμοσμένης καθημερινότητας; Ασφαλώς όχι. Το αφήγημα του Κινιάρ κολυμπάει ολόκληρο μέσα στη γλώσσα. Ο λόγος είναι πανταχού παρών σε όλες τις εκδοχές του: από το Λόγο-Θεό ώς το λόγο-γλώσσα και από εκεί ώς το λόγο-λογική και τον ορθό λόγο, ολόκληρο το κείμενο είναι μια παιγνιώδης λογοτεχνική μελέτη πάνω στο φαινόμενο του λόγου ως εγγενούς συστατικού της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ωστόσο, η βαθύτερη διάσταση του κειμένου δεν περιορίζεται, νομίζουμε, σ' αυτό. Ο «Λόγος» αποτελεί, πάνω απ' όλα, μια παραλλαγή, μια διαστροφή της πραγματικότητας, μια επιπλέον εκδοχή της, πέρα από αυτήν που έχει να μας προτείνει η Ιστορία. Ο Κινιάρ, εκκινώντας από το βεβαιωμένο ιστορικό γεγονός, θεσμοθετεί μιαν άλλη τροπή της Ιστορίας, που τη γεννά βέβαια -αλλά δεν την εξαντλεί- η λογοτεχνική επινόηση, όπως ακριβώς ο Καλβίνο, στις «Αόρατες πόλεις» του, θεσπίζει νέες πόλεις, στην ουσία ψυχικούς τόπους, κατά παράβαση της Γεωγραφίας.

Αυτή η εκτροπή της Ιστορίας, έστω και μόνο ως λογοτεχνική -δηλαδή επινοημένη- πιθανότητα, έχει και μια άλλη, βαρυσήμαντη συνέπεια: μετατρέπει την Ιστορία σε αναγεννημένο, αναβαπτισμένο μύθο, ο οποίος, δυνάμει της λογοτεχνικής σύμβασης, μετατρέπεται με τη σειρά του σε κινητήριο μοχλό του κειμένου: η αρχική, πυρηνική ιδέα του αφηγήματος -που, όπως όλοι γνωρίζουν, έχει χάσει ένα μεγάλο μέρος της σημασίας της στο σύγχρονο μυθιστόρημα- εξακτινώνεται τόσο, που μόνο η ανάμνησή της μένει στο συγγραφέα και, κυρίως, στον αναγνώστη.

Και μιας ο λόγος για αναμνήσεις: ο Μάρκος Πόρκιος Λάτρων του Κινιάρ έχει υποστεί ένα σχεδόν θανάσιμο -για όποιον καταγίνεται με το λόγο- πλήγμα: στην παιδική του ηλικία έχασε τη μνήμη του από την κλοτσιά μιας δαμάλας, με αποτέλεσμα να χρειαστεί να μάθει εξαρχής όλα όσα αφορούν τη ζωή -και πιθανώς και το λόγο. Ποια καλύτερη συνθήκη για τον επίδοξο μελλοντικό συγγραφέα και ρήτορα. Μια ζωή που ξαναρχίζει με μηδενισμένη τη μνήμη, μια ζωή όπου έχουν σβηστεί τα ίχνη του παρελθόντος και της καταγωγής, εντέλει μια ζωή ουδέτερη, ένα λευκό χαρτί, δεν είναι προτιμότερη για να αφήσει κανείς το συγγραφικό του ίχνος; Ελεύθερος, λοιπόν, από τα βαριά δεσμά της μνήμης, ο Λάτρων θα γράψει βιβλία, θα διδάξει το λόγο, θα ζήσει την παράδοξη ζωή του.

Ο «βίος» του Λάτρωνα, ιδωμένος από τον Κινιάρ, είναι ένα διαρκές παράδοξο. Απηνής διώκτης αυτού που παραδίδεται ως «ορθός λόγος», ο Γάλλος συγγραφέας παραδοξολογεί περιγράφοντας, σοφίζεται γράφοντας, παίζει διηγούμενος. Ολη η διήγηση, πεισματικά σταθερή στο τρίτο πρόσωπο του αφηγητή (ο οποίος εμφανίζεται χωρίς προσωπεία και αδιατάρακτος) και στον παρατατικό χρόνο του αφηγήματος (αυτόν το «δραματικό χρόνο» κατά τον Προυστ), είναι πολύ περισσότερο μια νοητική κατασκευή (και κινδυνεύει έτσι πιο πολύ από την ευκόλως προσαπτόμενη -μόνο στη χώρα μας- ρετσινιά του «εγκεφαλικού» και, συνακολούθως, του «μεταμοντέρνου») παρά ένα κείμενο που αναμετράται με τη δραματική διάσταση του ανθρώπου. Αυτό όμως δεν της αφαιρεί το βάθος, που το αναπληρώνει, με περίσσεια, η ειρωνεία και η διαβρωτική, σοφιστική στην ουσία της, πρόθεση του συγγραφέα.

Η μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, στον οποίο χρωστάμε πολλές μεταφράσεις τέτοιου είδους κειμένων, δεν είναι απλώς αψεγάδιαστη. Ο Κυριακίδης -τουλάχιστον στις εκ του γαλλικού μεταφράσεις του, για τις οποίες μπορούμε να έχουμε μια πιο άμεση εποπτεία- δικαιώνει την πράξη της μετάφρασης ως ανασυγγραφής του κειμένου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/06/2005