Οι «αόρατες» βυζαντινές πόλεις στον Ελλαδικό χώρο (13ος-15ος αιώνας)

Ο Ίταλο Καλβίνο στις Αόρατες πόλεις παρατηρεί ότι «αυτό που χαίρεσαι σε μια πόλη δεν είναι τα εφτά ή εβδομήντα εφτά της θαύματα, αλλά η απάντηση που δίνει σε ένα σου ερώτημα… Ή το ερώτημα που σου βάζει αναγκάζοντάς σε να απαντήσεις». Οι υστεροβυζαντινές επαρχιακές πόλεις που εντοπίζονται στον ελλαδικό χώρο και αποτελούν το θέμα αυτού του βιβλίου, αν και είναι ώς έναν βαθμό «αόρατες» τόσο στα κείμενα όσο και στη βιβλιογραφία, θέτουν όχι μόνον ένα αλλά πολλά ερωτήματα, κρίσιμα για την κατανόηση της βυζαντινής κοινωνίας κατά την εποχή των Παλαιολόγων.
Την κυρίαρχη ομάδα στις επαρχιακές πόλεις αποτελούσαν οι άρχοντες.
Οι άρχοντες κατείχαν εκτάσεις γης, εμπορεύονταν κατά κανόνα οι ίδιοι το πλεόνασμα της παραγωγής τους, και έφεραν τίτλους, χαμηλούς ως επί το πλείστον, στην ιεραρχία των οφφικίων. Στις επαρχιακές πόλεις επίσης κατοικούσαν άνθρωποι που ανήκαν στις μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες, οι οποίοι είτε ήταν αμέσως ή εμμέσως τοποτηρητές του αυτοκράτορα σε μια περιοχή είτε, το συνηθέστερο, συμμετείχαν στους εμφυλίους πολέμους και ακολουθούσαν τη μία ή την άλλη πλευρά. Υφαινόταν έτσι ένα ισχυρό πλέγμα εξουσίας, στο οποίο συμμετείχαν και οι τοπικοί εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι.
Μολονότι η διεξαγωγή του εμπορίου γινόταν πολύ συχνά δυσχερής λόγω της εξασθένησης της κεντρικής διοίκησης και του πολιτικού κατακερματισμού του ελλαδικού χώρου, δεν έλειπαν οι προϋποθέσεις για να συγκροτηθεί ένα στρώμα εμπόρων, διακριτό από τους γαιοκτήμονες. Συν τω χρόνω, είτε λόγω της συγκυρίας των εμφυλίων πολέμων είτε λόγω του αναπροσανατολισμού του χερσαίου εμπορίου, οι έμποροι ενδυναμώνονταν και γίνονταν πιο απειλητικοί για την υφιστάμενη τάξιν. Η κοινωνική ενδυνάμωσή τους είχε ως αποτέλεσμα τη συμμετοχή τους στα αστικά συμβούλια, στη λεγόμενη πολιτεία, η οποία άλλωστε έδινε σε έναν οικισμό αστικό χαρακτήρα.
Η εμφάνιση του ασαφώς οριζόμενου δήμου στο πολιτικό προσκήνιο, γεγονός ενδεικτικό κοινωνικών ανακατατάξεων, δεν αποτυπώθηκε στον χώρο της πόλης. Εκτός από την αγορά, δεν μαρτυρούνται ούτε κτίσματα ούτε τόποι συνδεδεμένοι με την ενεργή παρουσία των εμπόρων. Ο αστικός χώρος παρέμεινε ιεραρχημένος με τα κριτήρια
που έθετε η πολιτική και η εκκλησιαστική αρχή κάθε πόλης.
Αν ο δήμος δεν διεκδίκησε την οικειοποίηση του χώρου της πόλης ή τη συμμετοχή στη διαμόρφωσή του, τότε είναι δυνατόν να καταλήξουμε με μεγαλύτερη ασφάλεια στο συμπέρασμα ότι η πολιτική του λειτουργία έμεινε ανολοκλήρωτη. Σε κάθε περίπτωση, μια νέου τύπου αστική ταυτότητα στο Βυζάντιο δεν μπόρεσε να ολοκληρωθεί. Οι
πολιτικές αλλαγές που κυοφορούνταν στις επαρχιακές πόλεις δεν πρόφθασαν να αναπτυχθούν, όπως συνέβη στην Κωνσταντινούπολη κατά τον βραχύ χρόνο της τελευταίας πεντηκονταετίας πριν από την Άλωση. Έτσι, δεν θα μάθουμε ποια μορφή θα έδιναν οι Βυζαντινοί στη δική τους επίγεια citta ideale.