Γενναίοι καπετάνιοι

Είναι μια περιπέτεια πολλαπλής γνώσης: μαζί με τη συγκλονιστική αφήγηση των ριψοκίνδυνων τρόπων ζωής και δράσης των ψαράδων του Ατλαντικού ο αναγνώστης παρακολουθεί και τη βιοτική διαφοροποίηση, ως τη μεταμόρφωση, του νεαρού γιού ενός εκατομμυριούχου που ψαρεμένος κυριολεκτικά από τα κύματα του ωκεανού, γίνεται κοινωνός της ζωής των ψαράδων αλλά και της σημασίας της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο τέως ατίθασος, κακομαθημένος Χάρβει, από πρωταγωνιστής στις σκανταλιές και βλακώδεις ιδιοτροπίες του πλουσιόπαιδου, μπαίνει στο νόημα του τι σημαίνει να αναπνέεις με τη δική σου αναπνοή και να διατρέφεσαι με τον προσωπικό σου ιδρώτα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αξίζει ν' ασχοληθεί κανείς με το έργο του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ (1865-1936) σήμερα; αναρωτιέται ο σύγχρονος αναγνώστης, που γνωρίζει τα μάλα ότι δεν θα προλάβει, πριν τελευτήσει το βίο του, να ενημερωθεί καν για ένα μικρό, όσο και έγκυρο, μέρος της παγκόσμιας γραμματείας. Δεν μιλάμε βέβαια για εκείνον τον ιδιόρρυθμο φιλομαθή, γνώστη σανσκριτικών ή τον ειδικό φιλόλογο, που θα διαβάσει, ας πούμε, όλο το έργο του Εμίλ Λούντβιχ, θα γράψει μελέτες για την ...Γκαμπριέλε Μιστράλ, τον Βερναρδάκη και τον Αχιλλέα Παράσχο: αυτός ο τελευταίος είναι ικανός να βρει ενδιαφέρον, χωρίς αισθητικές αναστολές, σε οτιδήποτε αφορά την ιστορία του έντεχνου γραπτού λόγου (τουλάχιστον εάν ήταν Μπόρχες, εξαίρεση δηλαδή, οι σχετικές γνώσεις και τα ενδιαφέροντά του θα χρησίμευαν στο δημιουργικό του έργο, αλλά αυτό συμβαίνει σπανίως...).

Η απάντηση στο αρχικό ερώτημα δεν είναι τόσο διακινδυνευμένη. Στηρίζεται σε προφανή, νομίζω, δεδομένα, που προκύπτουν από τη γραφή του παραγωγικού αυτού κοσμοπολίτη Εγγλέζου συγγραφέα, πολυσυζητημένου μέχρι και το Μεσοπόλεμο. Ο Κίπλινγκ διαχέεται σε γενικές γραμμές, ακόμα και στις μέρες μας, ως μία παρουσία που έχει διαφυλάξει ένα μίνιμουμ μυστικών, μία αόριστη γοητεία. Και δεν υπονοώ το εξωτικό άρωμα που αποπνέουν τα ελκυστικά του έργα στη συγκυρία μας, ξεφεύγοντας από το μαγικό κύκλο των παιδικών και εφηβικών μας αναγνωσμάτων του παρελθόντος.

Φυσικά, εάν το θέμα δεν κριθεί με αυστηρά λογοτεχνικά κριτήρια, και φθάσει σε ένα ακραίο σημείο αναγνωστικής υπερβολής, τότε μπορεί να εξετασθεί με τόσο χαλαρά αντανακλαστικά, ώστε να μας οδηγήσει στο σημείο να ταυτίζουμε τον Βερν ή τον Έντγκαρ Ρεζ Μπάροουζ (τον εμπνευστή του «Ταρζάν»), με τον περί ου ο λόγος συγγραφέα: όμως, ο δημιουργός του «Βιβλίου της ζούγκλας» διαθέτει εχέγγυα ενός διαχρονικού χειριστή του λόγου και δεν μεταφέρει ένα φορτίο, περίπου εξωαισθητικό, το οποίο θα μας επηρέαζε εις βάρος των μη συναισθηματικών μας κριτηρίων. Πιο απλά: ο Κίπλινγκ είναι ένας συγγραφέας που δεν έχει καταλήξει... ένας φίλιος παραλογοτέχνης μέσα από την εξέλιξη των ηθών, παρά τις πολυάριθμες, διάσημες (και διαφορετικές μεταξύ τους από πλευράς αφηγήσεων) προσλήψεις των βιβλίων του.

Να προλάβω και πάλι τις παρεξηγήσεις: πιστεύω ότι αξίζει να συνηγορήσουμε για ένα μεγάλο μέρος των πεζογραφικών προτάσεών του και όχι συνολικά των ποιητικών. Θα πρέπει να είναι κανείς εξαιρετικά παρωχημένος και άμουσος ώστε να αναγνωρίζει αξία στο πολυθρύλητο εκείνο, διδακτικό στιχούργημα «Εάν», που είναι -πολύ κατώτερο από την (προγραμματική και υψηλόφωνη επίσης) καβαφική «Ιθάκη»-ή σε άλλα λιγότερο γνωστά έμμετρα, όπως «Η μπαλάντα της Ανατολής και της Δύσεως», «Απολυτίκιον» κ.λπ.

Ο Κίπλινγκ διασώζεται μέσα από τις σελίδες συλλογών διηγημάτων και μυθιστορημάτων του. Ο «Μόγλης και τ' αδέρφια του», «Κιμ», «Το στοιχειό του όρους Πουκ», «Γενναίοι Καπετάνιοι» κ.ά. είναι έργα με γλώσσα ανθεκτική, με χρώματα, κάποτε, σκοτεινά, που στηρίζουν μία υπόγεια και μυθική σύλληψη του κόσμου. Κείμενα που κατορθώνουν να υπερβούν το κοινότοπο πρώτο αφηγηματικό επίπεδο, όσο και αν αυτό ηχεί περίεργα, εφ' όσον αφορά «εξωτικές» ή περιπετειώδεις ιστορίες, περιορισμένες δραματουργικά. Ένας άλλος μέτριος συγγραφέας στη θέση του Κίπλινγκ δεν θα ήταν σε θέση να στρέψει προς ένα μυστικό ορίζοντα την εξιστόρηση της περιπέτειας π.χ. του «παιδιού της ζούγκλας», του Μόγλη. Να φθάσει σε τόσο δεξιοτεχνικά επίπεδα την περιγραφή, παρά τη στάθμευση της αφήγησης σε ένα σωρό καταδηλώσεις, δραματικές υπερβολές και ρητορείες. Διαβάζοντας το έργο αυτό (στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει παλιά σε μία έξοχη μετάφραση του Αρη Αλεξάνδρου), καταλαβαίνει κανείς πόσο θα αδικούσε το συγγραφέα, θεωρώντας ότι το έργο του απευθύνεται στην παιδική ή εφηβική ευαισθησία (μόνο).

Η γραφή του Κίπλινγκ, με όλα τα ημαρτημένα της, καλλιεργεί ένα κλίμα, συναισθάνεται τον κόσμο ως μία μη πεπερασμένη κατάσταση: αυτό γίνεται φανερό με απτό τρόπο στην αναπαράσταση της μυητικής διαδικασίας, μέσα από την οποία πρέπει να περάσει το άτομο δοκιμαζόμενο για να ωριμάσει. Να λάβει μία γεύση της ανωτερότητας της Φύσης, η οποία έχει παραδώσει κάποια μυστικά της σε ιδιαίτερους ανθρώπους, συνεχώς δοκιμαζόμενους, σε «ιερείς», κατά κάποιο τρόπο, φύλακες σφραγίδων, οδοδεικτών προς το Γκράαλ.

Οι «Γενναίοι Καπετάνιοι», ένα από τα λιγότερο γνωστά του πεζά, γραμμένο το 1897, συγκαταλέγεται μεταξύ των καλύτερων «ναυτικών περιπετειών» του αστικού μυθιστορήματος. Δεν είναι δυνατόν να συγκριθεί, βέβαια, με τον «Μπόμπυ Ντικ» του Μέλβιλ, ούτε γι' αστείο. Αλλά και ο Κίπλινγκ δεν είχε αυτή την πρόθεση: δηλαδή να συνθέσει ένα μεταφυσικό έπος. Σε πολύ χαμηλότερους τόνους βάζει τον δικό του Ισμαέλ, έναν Αμερικανό νεαρό αριστοκράτη, τον Χάρβεϊ Τσέιν, να μυείται στα μυστικά της ζωής και της Φύσης. Ο τελευταίος κατάγεται από το Σαν Ντιέγκο, και ταξιδεύει, συνοδεία της μητέρας του, πάνω σ' ένα ατμόπλοιο στο Βόρειο Ατλαντικό, με προορισμό την Ευρώπη για σπουδές. Ξαφνικά, από ένα τυχαίο γεγονός, βρίσκεται ναυαγός στον ωκεανό απ' όπου τον περισυλλέγει το πλήρωμα ενός αλιευτικού σκάφους, με το συμβολικό όνομα «Είμαστε εδώ». Ο καπετάνιος Ντίσκο Τρουπ δεν θα πιστέψει ότι ο νεαρός είναι εκατομμυριούχος και δεν θα τον βοηθήσει να βγει στη στεριά, μακρινή άλλωστε. Θα συνεχίσει την πορεία του που έχει σκοπό το επικίνδυνο ψάρεμα. Οι «ιερείς» αυτοί ναυτικοί, υπονοεί ο Κίπλινγκ, είναι επιφορτισμένοι από τα πράγματα να βοηθήσουν τον Χάρβεϊ. Έτσι θα τον εντάξουν στη ζωή τους προσφέροντάς του την ατραπό της σοφίας: την τέχνη του σκέπτεσθαι, του ζην. Ο νεαρός κληρονόμος, μελλοντικός συνεχιστής της αυτοκρατορίας του κεφαλαιοκράτη πατέρα του, θα ασκηθεί στον επίμοχθο βίο των αλιέων και θα δοκιμασθεί. Παίρνει μαθήματα περί του βίου όχι μόνο από τον καπετάνιο αλλά και από το γιο του τον Νταν, από το σοφό Πορτογάλο Μανουέλ, που τον έσωσε, τον τιμονιέρη Λονγκ Τζακ, το θείο Σόλτερς, τον σαλεμένο από μία οικογενειακή τραγωδία Πεν, και το νέγρο μάγειρα. Αυτόν τον τελευταίο ο Κίπλινγκ με την... αποικιοκρατική του αντίληψη, απαξιοί να τον βαφτίσει και τον επιφορτίζει να δείξει μια οξυμμένη κοινωνία σοφία... προφητεύοντας από την αρχή στον Νταν ότι θα έχει μια σχέση υποτέλειας με τον Χάρβεϊ, τον οποίο αυτός ο ίδιος (ως σκλάβος) αργότερα -και για πάντα- θα υπηρετήσει.

Ο μαθητιών νεαρός δείχνει μεγάλη επιμέλεια στις υποχρεώσεις του, αποφασισμένος να διδαχθεί τα μυστικά της ανόδου. Ο καπιταλιστής πατέρας του, εξάλλου, όπως μαθαίνουμε προς το τέλος της αφήγησης, όταν το παιδί παραδίδεται σώο και πιο σοφό στην οικογένειά του, ξεκίνησε αυτοδημιούργητος και αυτός. Είναι, δε, πολύ χαρούμενος που ο βλαστός του είχε με τη σειρά του σκολιό δρόμο μέχρι τη συνειδητοποίηση ότι η επιτυχία δεν είναι εύκολη υπόθεση.

Μέχρι το περίπου αυτονόητο φινάλε, έχουμε γίνει μάρτυρες σειράς επεισοδίων μεγάλης ακρίβειας και αναπαραστατικής ευθυβολίας. Η ναυτική ζωή στο αλιευτικό αποδίδεται με πινελιές εξαίσιου νατουραλιστικού όσο και λυρικού ύφους. Ο αναγνώστης ακούει τριγμούς, βυθίζεται και ανεβαίνει, οσμίζεται και ορέγεται, απωθείται και ελκύεται, παραλύει και γρηγορεί. Ο Κίπλινγκ τον αναγκάζει να συμμετάσχει με όλες του τις αισθήσεις σ' αυτό το μυητικό ταξίδι, που δεν είναι και τόσο «φιλικό» γι' αυτόν: το επεισόδιο κατά το οποίο τα δύο παιδιά ψαρεύουν το ακέφαλο πτώμα του πνιγμένου ναύτη και πετούν τα ψάρια αηδιασμένα, εισάγει έναν σκοτεινό, ανατρεπτικό συντελεστή.

Το Χόλιγουντ, στη μοναδική μεταφορά του βιβλίου, το 1937, από τον Βίκτορα Φλέμινγκ (με τους Σπένσερ Τρέισι, Λάιονελ Μπάριμορ κ.ά.), απέφυγε αυτές τις πλευρές, προτιμώντας την εκδοχή του «οικογενειακού έργου», όμως κάποιου χαρακτήρα...

Η παραβολή της ιστορίας, ερμηνεύοντάς την με κοινωνικά κριτήρια, όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, είναι κάτι παραπάνω από προφανής. Η μαρξιστική κριτική καταλόγισε, ως γνωστόν, στον Κίπλινγκ το ρόλο του απολογητή της φιλελεύθερης πολιτικής του ιμπεριαλισμού, σταθμεύοντας μόνον εκεί. Αναμφίβολα η σχετική δημαγωγία στο έργο του Αγγλου δημιουργού υπάρχει, και έντονη μάλιστα. Αλλά δεν πρόκειται περί αυτού: η ιδεολογικοποίηση της λογοτεχνικής ερμηνείας ξέρουμε, πλέον, ότι έβλαψε. Π.χ. ο Καβάφης δεν μπορεί να κρίνεται με βάση τα κοινωνικά κριτήρια (όπως έκανε ο εξαιρετικός, κατά τα άλλα, Τσίρκας), ούτε ο Εμπειρίκος. Ο Αϊζενστάιν πρότεινε ένα προπαγανδιστικό έργο αλλά έκανε επανάσταση στη μορφή της εικόνας. Μπορούμε να τον καταδικάσουμε συλλήβδην; Ο Κίπλινγκ, όντως, υπήρξε υπέρμαχος διαφόρων αξιών της αποικιοκρατίας και οπαδός του τεκτονισμού: απόψεις που αποτύπωσε στο έργο του. Τις χρεώνεται, όμως, στο βαθμό που δεν μπορεί να τις εγγράψει λογοτεχνικώ τω τρόπω σε ό,τι παρήγαγε. Από τη στιγμή, δηλαδή, που αυτές γίνονται διακηρύξεις και δεν δικαιολογούνται μέσα από τη δραματουργία του. Να το δούμε αντίθετα: την (εύκολη) ποίηση του αριστερού Βάρναλη την καταξιώνει μήπως η ιδεολογία του τελευταίου;

Ο Κίπλινγκ επιβιώνει ως ένας πεζογράφος με περιγραφική πνοή, η οποία μπορεί και εμψυχώνει τα πράγματα, τα κάνει να ακούγονται γύρω μας, να αφήνουν τη γεύση τους, την αύρα και την απουσία τους ως ανεπανάληπτες εμπειρίες. Σίγουρα, δίπλα σ' αυτό το προτέρημα υιοθέτησε ένα σωρό βέκιους τρόπους. Αλλά μήπως και άλλοι κλασικοί δεν είναι σε πολλά σημεία τους παρωχημένοι;

Το μυθιστόρημα αποδόθηκε θαυμάσια, πολλές φορές μέσα από ένα ειδικό, ναυτικό λεξιλόγιο. Όμως τη μετάφραση της κ. Λήδας Παλλαντίου επιμελήθηκε ο κ. Κ. Τσαούσης. Δεν μπορεί, λοιπόν, να δοθεί αδιαίρετος ο έπαινος.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/02/2001