Σοφίτα

Σοφίτα είναι ο ναός που υπάρχει μέσα στον καθένα, εκείνο το μέρος απ' όπου ξεκινάει κανείς και όπου επιστρέφει στο τέλος, όπου ψάχνει τις απαντήσεις στα ερωτήματα που δεν έχουν απάντηση ή, μάλλον, κάθε απάντηση είναι ένα ψέμα. Τέτοια βιβλία γίνονται όταν σώμα που δεν ξέρει πώς να αγαπήσει πια αγαπάει μια γυναίκα που ίσως να έχει φύγει στον κάτω κόσμο... Μια γυναίκα-θάλασσα στην οποία ξαναμπαρκάρει με τα κουπιά του σπασμένα και κάθε φορά επιστρέφει πιο πλούσιος για ένα σημάδι...
Ο ήρωας της Σοφίτας λέγεται Ορφέας. Κουβαλάει ένα αρχαίο όνομα και συνάμα μια σύγχρονη θλίψη. Μέσα από το βιβλίο περιγράφει την αναζήτηση μιας αγάπης που είναι πολύ πιο παλιά από τον ίδιο και την ερωμένη του κι όμως χωράει σε μερικά δυσανάγνωστα ραβασάκια και σκόρπιες αναμνήσεις που πονάνε όπου και να τις αγγίξεις... Ο τρόπος που εξομολογείται μπορεί και σώζει τις ιστορίες για την αγάπη από τη θλιμμένη μοίρα των παλιών ιστοριών που δεν ενδιαφέρουν πια κανέναν.
Σοφίτα είναι ένα από εκείνα τα βιβλία που "αλλάζουν χέρια". Το αντίτυπο που ήρθε στα δικά μου είχε πάνω του δυο σημειώσεις... Η μία έλεγε: "Σου έγραφα πολύ. Δεν έλαβες τίποτα απ' αυτά, αγαπημένη. Όλα εξαφανίστηκαν κάπου ανάμεσα στις φλόγες και στις ανείπωτες λέξεις...". Και η άλλη: "Σου έγραφα πολύ. Δεν έλαβες τίποτα απ' αυτά, αγαπημένε. Όλα όσα έγιναν είναι μόνο μια σκιά μιας αγάπης που μπορούσε να συμβεί...". Φυσικά, τα ονόματα που είχαν το θάρρος να ξεγυμνωθούν κάτω από το φως μιας τέτοιας ομολογίας, δεν θα τα αναφέρω. Άλλωστε, αρκεί ο καθένας που θα διαβάσει αυτό το βιβλίο να προσθέσει τα κατάλληλα ονόματα και να κάνει τη Σοφίτα δικό του, προσωπικό ημερολόγιο.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα μυθιστορήματα του Ντανίλο Κις είναι ένα μωσαϊκό από εικόνες, αυτοαναφορικά συμβάντα, παρεμβάσεις του συγγραφέα, λυρικά αποσπάσματα αλλά και ανατρεπτικά επεισόδια που καθιστούν την αναγνωστική εμπειρία εξίσου σύνθετη διεργασία με την εμπειρία της γραφής, η οποία είναι άλλωστε και μία από τις κύριες επιδιώξεις του συγγραφέα. Ο ίδιος, σε συνέντευξή του είχε δηλώσει πως σε όλο το έργο του τονίζεται εμφατικά η «ψυχολογία της ανάγνωσης», πως οι αναγνώσεις του συγγραφέα οφείλουν να περνάνε και στα έργα του: «Μεταφέρουμε παντού τόσο δυνατές εντυπώσεις από τα βιβλία που συχνά λησμονούμε από ποια βιβλία προέρχονται». Στην ίδια συνέντευξη κάνει και την εύστοχη παρατήρηση πως ενώ ο Φρόιντ ερεύνησε τον τρόπο που εμφανίζεται το ασυνείδητο μέσα από τα όνειρα, παρέλειψε να σχολιάσει την επίδραση που έχουν στα όνειρα τα βιβλία που διαβάζουμε πριν κοιμηθούμε. Η αλληλεπίδραση της γραφής και της ανάγνωσης είναι και ένα από τα κεντρικά θέματα του πρώτου του έργου, της «Σοφίτας».


Ο Κις τεχνηέντως κατευθύνει τον αναγνώστη στους συγγραφείς με τους οποίους συνδιαλέγεται, εισάγοντάς τον σε ένα δίκτυο εμπειριών και εννοιών που εκτείνεται σε ιστορικό βάθος αλλά και σε πλήθος γλωσσών, χωρίς να «δανείζεται» από άλλους συγγραφείς αλλά επικοινωνώντας μαζί τους. Τα αποσπάσματα που παραθέτει ενσωματώνονται οργανικά στη δική του αφήγηση, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το απόσπασμα από το «Μαγικό βουνό» του Τόμας Μαν, το οποίο μεταφέρεται αυτούσιο από τα γαλλικά στη «Σοφίτα», προκειμένου να τονιστεί η τεχνητή φύση της αφήγησής του. Ταυτόχρονα, σε κάθε ευκαιρία, δεν παραλείπει το σχολιασμό της διαδικασίας της παραγωγής του έργου και εφαρμόζοντας μια κατεξοχήν μεταμοντέρνα αφηγηματική μέθοδο, προκαλεί τον αναγνώστη να εστιαστεί σ' αυτήν την παρωδία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ξεσκεπάζοντας το μυστήριό της. Παρεμβαίνοντας σε πρώτο πρόσωπο και ομολογώντας τις δυσκολίες του, τις ενστάσεις του και την υπαρξιακή του αγωνία, η οντολογική παραβίαση τόσο του ίδιου όσο και των χαρακτήρων που καταπιάνεται, προβάλλει αναπόφευκτη.


Η «Σοφίτα» είναι ένα ολιγοσέλιδο μυθιστόρημα, ωστόσο παραμένει ένα από τα σημαντικότερα έργα της σύγχρονης σερβικής λογοτεχνίας, στο οποίο διαφαίνεται, όχι μόνον η συνθετική ικανότητα του Κις, αλλά και η κριτική του σκέψη. Μέσα από τη δημιουργική ανάγνωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, συνδυάζει διάφορες τεχνικές και θεωρίες που επηρέασαν τόσο τη θεματική όσο και τη δομή του σύγχρονου μυθιστορήματος. Ο ίδιος είχε επαναληπτικά τονίσει τη βαρύνουσα σημασία της τεχνικής, δηλώνοντας πως η τεχνική είναι τουλάχιστον «το ήμισυ της γραφής και ο συγγραφέας, πέρα από κάποιες βιωματικές εμπειρίες, οφείλει να έχει συνείδηση της τεχνικής», μέλημα που βρίσκει την εφαρμογή του στη «Σοφίτα», ένα άρτιο τεχνικά μυθιστόρημα.


Κατ' αρχάς εγκαταλείπει τον ασφαλή ρόλο του παντογνώστη αφηγητή που θα μας ξεναγήσει σ' έναν κόσμο με τον οποίο είναι ο ίδιος εξοικειωμένος και μας παρασύρει στην περιπέτεια της παρατήρησης τής κατασκευής του, σχολιάζοντας τη διαδικασία παραγωγής και υπονομεύοντας το ρόλο του, προκειμένου να προβάλλουν οι αρμοί της αφήγησης, οι δυσκολίες, η αυτοαναίρεση, σχολιάζοντας ακόμα και την αξία του χειρογράφου του, όταν διαβάζει σ' έναν φίλο του αποσπάσματα, καταργώντας με κάθε δυνατό τρόπο την ψευδαίσθηση της ρεαλιστικής απεικόνισης του κόσμου.


Ταυτόχρονα, παρουσιάζει, λεπτομερώς ακόμα και τα υλικά του: στο κείμενο ενσωματώνονται λατινικές παροιμίες, κατάλογοι, λίστες χαρακτήρων που περιμένουν τη σειρά τους για να εξελιχθούν σε κάποια αφήγηση, αλλά και πλήθος σχολιασμών για τα κίνητρά του.


Η «Σοφίτα» είναι μια μεταφορά για το συγγραφικό κόσμο, που προβάλλει ως ένα καταφύγιο στο οποίο ακαταπόνητα ο δημιουργός μεταφέρει εικόνες του έξω κόσμου προκειμένου να τις επεξεργαστεί, παίρνοντας και η ίδια κεντρικό ρόλο στην ιστορία του, καθώς τα σημάδια από την υγρασία στους τοίχους γίνονται μεγίστης σημασίας μηνύματα και χάρτες μιας ενδοχώρας στην οποία περνάει ώρες ταξιδεύοντας νοερά, επιδιδόμενος στην αποκρυπτογράφησή τους. Εκεί τον επισκέπτεται και η Ευρυδίκη, η άπιαστη μούσα για την οποία γίνεται ο Ορφέας, πασχίζοντας μάταια να τη σαγηνεύσει με το τραγούδι του, ώστε να παραμείνει και να την κατακτήσει, αν και δεν κατορθώνει παρά να της αποσπάσει ελάχιστες στιγμές, οι οποίες πυροδοτούν την αγωνία του και επιτείνουν τις προσπάθειες για την πολιορκία της.


Το μυθιστόρημα αρχίζει ως μια ερωτική ιστορία. Από τις πρώτες σελίδες δηλώνει πως φιλοδοξεί να γράψει ένα ερωτικό μυθιστόρημα. Η αποστασιοποιημένη αφήγηση γίνεται ονειρική, ακολουθούν ο εξομολογητικός λόγος, η παράθεση επιστολών, ημερολογιακές καταγραφές και σημειώσεις, για να παρωδήσει στη συνέχεια τις ίδιες του τις προσπάθειες δηλώνοντας πως γράφει για να «απελευθερωθεί από τον εγωισμό του». Κάποια στιγμή θα αποκαλυφθεί τόσο στον αναγνώστη όσο και στον ίδιον πως η «Σοφίτα» του είναι μια κορνίζα που μέσα της έβαλε στοιχεία της ζωής του, μέχρι που κάποια στιγμή διέκρινε σ' αυτήν το φάντασμά του, το παραμορφωμένο πρόσωπό του, και πως όλο το εγχείρημα της γραφής της δεν ήταν παρά μια απελπισμένη προσπάθεια να κρύψει μια άλλη βαθύτερη αγωνία· «κατάλαβα ξαφνικά, όχι χωρίς αηδία, ότι αυτό ακριβώς το πρόσωπο έκρυβε από μένα, μέχρι τώρα, όλη τη σοφίτα...».


Η «Σοφίτα» είναι ένα έργο σύνθετο και απαιτητικό. Ο αναγνώστης μπορεί να επιστρέψει και σε κάθε του σελίδα να συναντήσει περισσότερα απ' ό,τι στην πρώτη ανάγνωσή του, γεγονός που οφείλεται στην ικανότητα του συγγραφέα να συμπυκνώνει τον κόσμο και να συγκεντρώνει σε λίγες φράσεις συγκλονιστικές ανθρώπινες εμπειρίες. Για τον Κις η γλώσσα δεν είναι ένα μέσον, αλλά ένας καθρέφτης που είναι στραμμένος στον κόσμο και καθρεφτίζει με κάθε μικρή λεπτομέρεια τις αδιόρατες αλλά σημαντικές στιγμές της σκέψης και της εμπειρίας που διαμορφώνουν την ανθρώπινη συνείδηση. Αυτές οι λεπτομέρειες γοητεύουν τον αναγνώστη, ο οποίος δύσκολα εξέρχεται από την εμπειρία της ανάγνωσης αλώβητος: «Δεν αγαπάω τους ανθρώπους που ξεγλιστράνε απ' όλα σαν τα σκουλήκια. Χωρίς σημάδι και χωρίς γρατσουνιά. Είναι απατεώνες». Ο Ορφέας του, όπως και οι υπόλοιποι χαρακτήρες του μεταβάλλονται συνεχώς, μαζί με τον αναγνώστη αυτού του απαιτητικού αλλά εξίσου σαγηνευτικού έργου.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/02/2005