0
Your Καλαθι
Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων
Βιογραφικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις
Περιγραφή
Στο βιβλίο αυτό γίνεται μια απόπειρα να σκιαγραφηθούν οι σημαντικότερες συμβολές στο διάλογο πολιτικού ουμανισμού και φιλελευθερισμού που διαμόρφωσε η νεότερη σκέψη. Στόχος της ανάλυσης είναι η αποκατάσταση της ιστορικότητας καθεμιάς από τις συμβολές αυτές, ώστε να γίνουν κατανοητές οι προθέσεις και οι επιδιώξεις, πολιτικές και ηθικές τωνσυγγραφέων που σχολιάζονται, ως προς τη διατύπωση των πολιτικών τους επιχειρημάτων [...]
ΚΡΙΤΙΚΗ
Ο πανεπιστημιακός και διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης δεν χρειάζεται ιδιαίτερη παρουσίαση. Με τις πολλές ελληνικές και διεθνείς επιστημονικές εργασίες του αναδεικνύει τόσο το έργο των μεγάλων φυσιογνωμιών του Διαφωτισμού όσο και την επιρροή των ιδεών τους στο ελληνικό κοινωνικό γίγνεσθαι. Κυρίως όμως συμβάλλει στη διαρκή επικαιροποίηση του βασικού προτάγματος του Διαφωτισμού, που δεν είναι άλλο από τη θέση πως μόνο μέσα από την ελεύθερη σκέψη και δράση μπορούν να προκύπτουν φωτισμένες εποχές και συγγράμματα.
Σε εποχές κυριαρχίας, από τη μια μεριά ενός δήθεν αυστηρά εξειδικευμένου και τεχνοκρατικού λόγου και από την άλλη μιας εικονικής πραγματικότητας και ενός μετανεωτερικού χυλού, η νέα έκτη έκδοση αυτού του έργου (η πρώτη έγινε το 1989), στον βαθμό που επαναφέρει στο προσκήνιο τις αξίες της καθολικότητας ως αναστοχαστικής μεθόδου και πολιτικής πρότασης, δεν μπορεί παρά να γίνει δεκτή με αισθήματα πνευματικής ανάτασης. Εκδοση εμπλουτισμένη με νέες βιβλιογραφικές αναφορές και επικαιροποίηση των παλαιότερων πορισμάτων. Θα χαιρόμασταν ιδιαίτερα αν και αυτή η έκδοση δώσει την ευκαιρία σε νέους ανθρώπους να ανακαλύψουν τις δροσερές πηγές του νεωτερικού λόγου. Πηγές γύρω από τις οποίες, παρ' όλες τις αντιρρήσεις πολλών κύκλων, καλλιεργούνται ο ανθρώπινος κήπος και οι ελπίδες του σύγχρονου ανθρώπου για μιαν ανοιχτή κοινωνία, απαλλαγμένη από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, τη θρησκοληψία και τα δεσμά της προσωπικής εξάρτησης ανθρώπου από άνθρωπο.
Από τη βιογραφία στη φιλοσοφία
Ο συγγραφέας παρακολουθεί την ιστορική διαμόρφωση των δύο σημαντικότερων ρευμάτων της νεωτερικής σκέψης: του πολιτικού ανθρωπισμού και του ατομικιστικού φιλελευθερισμού. Παρακολουθεί τις πολιτικές ιδέες εννέα στοχαστών, οι οποίοι, σύμφωνα με προσωπικές αναγνώσεις και επιλογές, χαράσσουν τα βασικά όρια της νεωτερικής πολιτικής σκέψης. Ο Κιτρομηλίδης θεωρεί πως η καλύτερη μέθοδος για την αποτύπωση και περιγραφή αυτών των πολιτικών ιδεών γίνεται μόνο πάνω στον καμβά της ατομικής βιογραφίας και της περιγραφής του ιστορικού πλαισίου εντός του οποίου αναπτύχθηκαν οι συγκεκριμένες πολιτικές ιδέες. Δεν σταματά όμως εδώ, αφού δεν τον ενδιαφέρει μόνον η γέννηση των ιδεών, αλλά και η μεταγενέστερη επίδρασή τους στον ευρωπαϊκό και ελληνικό χώρο.
Η εμφάνιση της νεωτερικής σκέψης δεν αποτελεί κεραυνό εν αιθρία, οι διανοητικές κατασκευές της νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού προέκυψαν από νέες κοινωνικές εμπειρίες, όπως αυτές αναπτύσσονται από τον 14ο αιώνα. Οι αρχές των φυσικών δικαιωμάτων και του φυσικού δικαίου αποτελούν στοιχεία και της προνεωτερικής σκέψης. Αυτό όμως που διαφοροποιεί τα πράγματα είναι η χρήση αυτών των εννοιών, το περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσονται και η άμεση σύγκρουσή τους με τις κυρίαρχες αριστοτελικές κοινοτιστικές αρχές και την αυθεντία της εκκλησιαστικής αποκάλυψης. Οι ίδιες αρχές που στον Μεσαίωνα νομιμοποιούνταν από τους νόμους του Θεού, στην εποχή του αιώνα των Φώτων νομιμοποιούνται από την επίκληση στην ανθρώπινη ύπαρξη, την υποκειμενικότητα και τον ατομισμό. Στο εξής η επίκληση των ανθρώπινων δικαιωμάτων θα γίνεται όχι στο όνομα νομικά προσδιορισμένων κοινωνικών κατηγοριών, αλλά στο όνομα του ατόμου αφ' εαυτού, έξω από κοινωνικούς καταναγκασμούς. Για να στηρίξει το παραπάνω σκεπτικό ο συγγραφέας παρακολουθεί με συνοπτικό αλλά και περιεκτικό τρόπο τη σκέψη στοχαστών, όπως είναι ο Λούθηρος, ο Μοντέν και ο Ντεκάρτ. Μέσα σε τόσο ετερόκλιτους εκ πρώτης όψεως στοχαστές ανακαλύπτει τις προϋποθέσεις για τη θεωρητική ανάδειξη της προσωπικής αυτονομίας του ατόμου ως μοναδικού φορέα της ηθικής πράξης.
Ο Μακιαβέλι (1469-1527) επεκτείνει στην πολιτική τα όρια της ηθικής αυτονομίας, αφού γι' αυτόν το κύριο δεν είναι φυσικά η υποστήριξη της κοινοτοπίας πως η πολιτική είναι η τέχνη της εξαπάτησης των ανθρώπων, αλλά η διαμόρφωση μιας ηθικής της πολιτικής. Η συμβολή του Μακιαβέλι αφορά την εξέταση της πολιτικής ανεξάρτητα από εξωκοινωνικές ηθικές επιταγές και την ανάδειξη του αιτήματος για δημιουργία νέων κοινοτήτων στηριγμένων στα πρότυπα της ρωμαϊκής δημοκρατίας.
Ο Τόμας Χομπς (1588-1679) αναδεικνύει την ιδέα και την έννοια της κυριαρχίας ως βασικού στοιχείου της νεωτερικής πολιτικής σκέψης, ενώ ο Τζον Λοκ (1632-1704) χρησιμοποιεί τη μεσαιωνική έννοια του φυσικού δικαίου για να στηρίξει τη θεωρία των αναπαλλοτρίωτων ατομικών δικαιωμάτων. Με τον Λοκ αναδεικνύεται η αντίληψη της πολιτικής ως ζήτημα κοινών συμφερόντων και εμπιστοσύνης και νομιμοποιείται η πολιτική εξέγερση, όταν αυτή η εμπιστοσύνη παραβιάζεται.
Η διαδικασία απελευθέρωσης της πολιτικής από το θρησκευτικό περίβλημά της αποτελεί το κύριο μέλημα και του Μοντεσκιέ (1689-1755). Ταυτόχρονα όμως αυτός, για πρώτη φορά, εκτός από τα ζητήματα της διάκρισης των εξουσιών, θέτει και το ζήτημα των ενδιάμεσων στρωμάτων ως παράγοντα αποτροπής της κοινωνικής ισοπέδωσης, η οποία οδηγεί στον κοινωνικό δεσποτισμό.
Για το μεγάλο παιδί που άκουγε στο όνομα Ρουσό (1712-1778) το μεγαλύτερο θέμα είναι η κοινωνική ανισότητα και αδικία. Το αντίδοτο στην ανισότητα το βρίσκει στη συμμετοχική δημοκρατία και στη γενική βούληση των καθολικών συμφερόντων. Είναι ακριβώς αυτή η γενική βούληση που φόβισε τον συντηρητικό Εντμουντ Μπερκ (1729-1797), ο οποίος στη θέση του «ψυχρού» κοινωνικού συμβολαίου προτείνει το συμβόλαιο των συναισθημάτων, όπως αυτά προκύπτουν από τον σεβασμό της παράδοσης και την εξιδανίκευση των αριστοκρατικών ηθών.
Ο Τζέρεμι Μπένθαμ (1748-1832) επιστέφει στην προσωπική αυταξία για να πιει νερό από την πηγή της ατομικής ευτυχίας. Εδώ ο προτεινόμενος ωφελιμισμός βρίσκεται στον αντίποδα της κατηγορικής προσταγής. Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (1806-1873) αναλαμβάνει να μετριάσει τις συνέπειες του ωφελιμισμού, αλλά και να εμβολιάσει τον φιλελεύθερο ατομικισμό με τις αξίες της δημοκρατίας και της ισότητας. Ο Μιλ αναζητεί τους δρόμους επικοινωνίας των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με τις διαδικασίες ενεργού συμμετοχής. Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ (1805-1859), επίσης, επιδιώκει να σώσει τον σύγχρονο κόσμο από αυτή τη δημοκρατία που κινείται μακριά από τη συμμετοχή και υποτονθορύζει στους ρυθμούς της κοινωνικής ισοπέδωσης και αδιαφορίας. Τη λύση στην τυραννία της πλειοψηφίας την αναζητεί στο πρότυπο της αμερικανικής δημοκρατίας, στο οποίο συνυπάρχουν η ισχυρή συνείδηση των ατομικών δικαιωμάτων με το δημόσιο πνεύμα.
Ο κατάλογος των στοχαστών που εμπίπτουν στο βεληνεκές των θεωρητικών αναλύσεων του Κιτρομηλίδη δεν είναι πλήρης, ούτε βεβαίως μπορεί κανείς με σοβαρότητα να υποστηρίξει πως σε τόσο λίγες σελίδες μπορεί να αναλυθεί σε βάθος και σε έκταση η σκέψη τόσο μεγάλων στοχαστών. Αυτό το βιβλίο αξίζει γιατί μας μαθαίνει πώς το παρελθόν κτίζει το μέλλον μας. Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο κατανοούμε, όχι μόνο γιατί ο νεωτερικός μας κόσμος είναι αυτός που είναι, αλλά και γιατί ο κόσμος του ανεξάρτητου ατόμου είναι ο μόνος κόσμος πάνω στον οποίο μπορούν να ανθήσουν οι αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Είναι αλήθεια πως ο Διαφωτισμός με τον άκριτο εκθειασμό της λογικής, του υπολογισμού και της χρησιμότητας πέρασε πολλές φορές από την πίσω πόρτα τους μύθους που έδιωξε από την μπροστινή, αλλά από την άλλη είναι επίσης ορθό πως η ελευθερία στην αναζήτηση της αλήθειας αποτελεί τον μόνο δρόμο που μπορεί να οδηγήσει στην αποθέωση των ανθρωπιστικών και δημοκρατικών ιδεωδών. Οι διαφωτιστές τελικά κατηγορούνται για την επιτυχία των ιδεών τους, οι ιδέες τους ξεπεράστηκαν γιατί εφαρμόστηκαν. Σε μια εποχή που οι δυνάμεις της κάθε είδους θρησκευτικής οπισθοδρόμησης και του κάθε εθνικιστικού παραληρήματος βυσσοδομούν κατά του λαϊκού κράτους, είναι κάτι περισσότερο από αναγκαία και ευκταία η έκδοση τέτοιων βιβλίων.
Ο Διαφωτισμός και η νεωτερική πολιτική σκέψη φώτισαν το ανοιχτό και πολυσύνθετο μέλλον της ανθρωπότητας και, παρά τα αντιθέτως υποστηριζόμενα, μπορούν και σήμερα, με τη βοήθεια του δημοκρατικού πνευματικού και πολιτικού κόσμου, να αποτελέσουν πυξίδα προσανατολισμού στον κόσμο των αξιών, όπου πάνω απ' όλα τοποθετούνται το ανεξάρτητο άτομο και ο ανθρωπισμός.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2008
ΚΡΙΤΙΚΗ
Ο πανεπιστημιακός και διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης δεν χρειάζεται ιδιαίτερη παρουσίαση. Με τις πολλές ελληνικές και διεθνείς επιστημονικές εργασίες του αναδεικνύει τόσο το έργο των μεγάλων φυσιογνωμιών του Διαφωτισμού όσο και την επιρροή των ιδεών τους στο ελληνικό κοινωνικό γίγνεσθαι. Κυρίως όμως συμβάλλει στη διαρκή επικαιροποίηση του βασικού προτάγματος του Διαφωτισμού, που δεν είναι άλλο από τη θέση πως μόνο μέσα από την ελεύθερη σκέψη και δράση μπορούν να προκύπτουν φωτισμένες εποχές και συγγράμματα.
Σε εποχές κυριαρχίας, από τη μια μεριά ενός δήθεν αυστηρά εξειδικευμένου και τεχνοκρατικού λόγου και από την άλλη μιας εικονικής πραγματικότητας και ενός μετανεωτερικού χυλού, η νέα έκτη έκδοση αυτού του έργου (η πρώτη έγινε το 1989), στον βαθμό που επαναφέρει στο προσκήνιο τις αξίες της καθολικότητας ως αναστοχαστικής μεθόδου και πολιτικής πρότασης, δεν μπορεί παρά να γίνει δεκτή με αισθήματα πνευματικής ανάτασης. Εκδοση εμπλουτισμένη με νέες βιβλιογραφικές αναφορές και επικαιροποίηση των παλαιότερων πορισμάτων. Θα χαιρόμασταν ιδιαίτερα αν και αυτή η έκδοση δώσει την ευκαιρία σε νέους ανθρώπους να ανακαλύψουν τις δροσερές πηγές του νεωτερικού λόγου. Πηγές γύρω από τις οποίες, παρ' όλες τις αντιρρήσεις πολλών κύκλων, καλλιεργούνται ο ανθρώπινος κήπος και οι ελπίδες του σύγχρονου ανθρώπου για μιαν ανοιχτή κοινωνία, απαλλαγμένη από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, τη θρησκοληψία και τα δεσμά της προσωπικής εξάρτησης ανθρώπου από άνθρωπο.
Από τη βιογραφία στη φιλοσοφία
Ο συγγραφέας παρακολουθεί την ιστορική διαμόρφωση των δύο σημαντικότερων ρευμάτων της νεωτερικής σκέψης: του πολιτικού ανθρωπισμού και του ατομικιστικού φιλελευθερισμού. Παρακολουθεί τις πολιτικές ιδέες εννέα στοχαστών, οι οποίοι, σύμφωνα με προσωπικές αναγνώσεις και επιλογές, χαράσσουν τα βασικά όρια της νεωτερικής πολιτικής σκέψης. Ο Κιτρομηλίδης θεωρεί πως η καλύτερη μέθοδος για την αποτύπωση και περιγραφή αυτών των πολιτικών ιδεών γίνεται μόνο πάνω στον καμβά της ατομικής βιογραφίας και της περιγραφής του ιστορικού πλαισίου εντός του οποίου αναπτύχθηκαν οι συγκεκριμένες πολιτικές ιδέες. Δεν σταματά όμως εδώ, αφού δεν τον ενδιαφέρει μόνον η γέννηση των ιδεών, αλλά και η μεταγενέστερη επίδρασή τους στον ευρωπαϊκό και ελληνικό χώρο.
Η εμφάνιση της νεωτερικής σκέψης δεν αποτελεί κεραυνό εν αιθρία, οι διανοητικές κατασκευές της νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού προέκυψαν από νέες κοινωνικές εμπειρίες, όπως αυτές αναπτύσσονται από τον 14ο αιώνα. Οι αρχές των φυσικών δικαιωμάτων και του φυσικού δικαίου αποτελούν στοιχεία και της προνεωτερικής σκέψης. Αυτό όμως που διαφοροποιεί τα πράγματα είναι η χρήση αυτών των εννοιών, το περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσονται και η άμεση σύγκρουσή τους με τις κυρίαρχες αριστοτελικές κοινοτιστικές αρχές και την αυθεντία της εκκλησιαστικής αποκάλυψης. Οι ίδιες αρχές που στον Μεσαίωνα νομιμοποιούνταν από τους νόμους του Θεού, στην εποχή του αιώνα των Φώτων νομιμοποιούνται από την επίκληση στην ανθρώπινη ύπαρξη, την υποκειμενικότητα και τον ατομισμό. Στο εξής η επίκληση των ανθρώπινων δικαιωμάτων θα γίνεται όχι στο όνομα νομικά προσδιορισμένων κοινωνικών κατηγοριών, αλλά στο όνομα του ατόμου αφ' εαυτού, έξω από κοινωνικούς καταναγκασμούς. Για να στηρίξει το παραπάνω σκεπτικό ο συγγραφέας παρακολουθεί με συνοπτικό αλλά και περιεκτικό τρόπο τη σκέψη στοχαστών, όπως είναι ο Λούθηρος, ο Μοντέν και ο Ντεκάρτ. Μέσα σε τόσο ετερόκλιτους εκ πρώτης όψεως στοχαστές ανακαλύπτει τις προϋποθέσεις για τη θεωρητική ανάδειξη της προσωπικής αυτονομίας του ατόμου ως μοναδικού φορέα της ηθικής πράξης.
Ο Μακιαβέλι (1469-1527) επεκτείνει στην πολιτική τα όρια της ηθικής αυτονομίας, αφού γι' αυτόν το κύριο δεν είναι φυσικά η υποστήριξη της κοινοτοπίας πως η πολιτική είναι η τέχνη της εξαπάτησης των ανθρώπων, αλλά η διαμόρφωση μιας ηθικής της πολιτικής. Η συμβολή του Μακιαβέλι αφορά την εξέταση της πολιτικής ανεξάρτητα από εξωκοινωνικές ηθικές επιταγές και την ανάδειξη του αιτήματος για δημιουργία νέων κοινοτήτων στηριγμένων στα πρότυπα της ρωμαϊκής δημοκρατίας.
Ο Τόμας Χομπς (1588-1679) αναδεικνύει την ιδέα και την έννοια της κυριαρχίας ως βασικού στοιχείου της νεωτερικής πολιτικής σκέψης, ενώ ο Τζον Λοκ (1632-1704) χρησιμοποιεί τη μεσαιωνική έννοια του φυσικού δικαίου για να στηρίξει τη θεωρία των αναπαλλοτρίωτων ατομικών δικαιωμάτων. Με τον Λοκ αναδεικνύεται η αντίληψη της πολιτικής ως ζήτημα κοινών συμφερόντων και εμπιστοσύνης και νομιμοποιείται η πολιτική εξέγερση, όταν αυτή η εμπιστοσύνη παραβιάζεται.
Η διαδικασία απελευθέρωσης της πολιτικής από το θρησκευτικό περίβλημά της αποτελεί το κύριο μέλημα και του Μοντεσκιέ (1689-1755). Ταυτόχρονα όμως αυτός, για πρώτη φορά, εκτός από τα ζητήματα της διάκρισης των εξουσιών, θέτει και το ζήτημα των ενδιάμεσων στρωμάτων ως παράγοντα αποτροπής της κοινωνικής ισοπέδωσης, η οποία οδηγεί στον κοινωνικό δεσποτισμό.
Για το μεγάλο παιδί που άκουγε στο όνομα Ρουσό (1712-1778) το μεγαλύτερο θέμα είναι η κοινωνική ανισότητα και αδικία. Το αντίδοτο στην ανισότητα το βρίσκει στη συμμετοχική δημοκρατία και στη γενική βούληση των καθολικών συμφερόντων. Είναι ακριβώς αυτή η γενική βούληση που φόβισε τον συντηρητικό Εντμουντ Μπερκ (1729-1797), ο οποίος στη θέση του «ψυχρού» κοινωνικού συμβολαίου προτείνει το συμβόλαιο των συναισθημάτων, όπως αυτά προκύπτουν από τον σεβασμό της παράδοσης και την εξιδανίκευση των αριστοκρατικών ηθών.
Ο Τζέρεμι Μπένθαμ (1748-1832) επιστέφει στην προσωπική αυταξία για να πιει νερό από την πηγή της ατομικής ευτυχίας. Εδώ ο προτεινόμενος ωφελιμισμός βρίσκεται στον αντίποδα της κατηγορικής προσταγής. Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (1806-1873) αναλαμβάνει να μετριάσει τις συνέπειες του ωφελιμισμού, αλλά και να εμβολιάσει τον φιλελεύθερο ατομικισμό με τις αξίες της δημοκρατίας και της ισότητας. Ο Μιλ αναζητεί τους δρόμους επικοινωνίας των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με τις διαδικασίες ενεργού συμμετοχής. Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ (1805-1859), επίσης, επιδιώκει να σώσει τον σύγχρονο κόσμο από αυτή τη δημοκρατία που κινείται μακριά από τη συμμετοχή και υποτονθορύζει στους ρυθμούς της κοινωνικής ισοπέδωσης και αδιαφορίας. Τη λύση στην τυραννία της πλειοψηφίας την αναζητεί στο πρότυπο της αμερικανικής δημοκρατίας, στο οποίο συνυπάρχουν η ισχυρή συνείδηση των ατομικών δικαιωμάτων με το δημόσιο πνεύμα.
Ο κατάλογος των στοχαστών που εμπίπτουν στο βεληνεκές των θεωρητικών αναλύσεων του Κιτρομηλίδη δεν είναι πλήρης, ούτε βεβαίως μπορεί κανείς με σοβαρότητα να υποστηρίξει πως σε τόσο λίγες σελίδες μπορεί να αναλυθεί σε βάθος και σε έκταση η σκέψη τόσο μεγάλων στοχαστών. Αυτό το βιβλίο αξίζει γιατί μας μαθαίνει πώς το παρελθόν κτίζει το μέλλον μας. Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο κατανοούμε, όχι μόνο γιατί ο νεωτερικός μας κόσμος είναι αυτός που είναι, αλλά και γιατί ο κόσμος του ανεξάρτητου ατόμου είναι ο μόνος κόσμος πάνω στον οποίο μπορούν να ανθήσουν οι αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Είναι αλήθεια πως ο Διαφωτισμός με τον άκριτο εκθειασμό της λογικής, του υπολογισμού και της χρησιμότητας πέρασε πολλές φορές από την πίσω πόρτα τους μύθους που έδιωξε από την μπροστινή, αλλά από την άλλη είναι επίσης ορθό πως η ελευθερία στην αναζήτηση της αλήθειας αποτελεί τον μόνο δρόμο που μπορεί να οδηγήσει στην αποθέωση των ανθρωπιστικών και δημοκρατικών ιδεωδών. Οι διαφωτιστές τελικά κατηγορούνται για την επιτυχία των ιδεών τους, οι ιδέες τους ξεπεράστηκαν γιατί εφαρμόστηκαν. Σε μια εποχή που οι δυνάμεις της κάθε είδους θρησκευτικής οπισθοδρόμησης και του κάθε εθνικιστικού παραληρήματος βυσσοδομούν κατά του λαϊκού κράτους, είναι κάτι περισσότερο από αναγκαία και ευκταία η έκδοση τέτοιων βιβλίων.
Ο Διαφωτισμός και η νεωτερική πολιτική σκέψη φώτισαν το ανοιχτό και πολυσύνθετο μέλλον της ανθρωπότητας και, παρά τα αντιθέτως υποστηριζόμενα, μπορούν και σήμερα, με τη βοήθεια του δημοκρατικού πνευματικού και πολιτικού κόσμου, να αποτελέσουν πυξίδα προσανατολισμού στον κόσμο των αξιών, όπου πάνω απ' όλα τοποθετούνται το ανεξάρτητο άτομο και ο ανθρωπισμός.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2008
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
