Γραμματική της νέας ελληνικής ΙΙ Το ρήμα

Σκοπός αυτής της δομολειτουργικής και επικοινωνιακής Γραμματικής της Νέας Ελληνικής είναι να περιγραφούν συστηματικά οι μορφολογικές και συντακτικές δομές της σύγχρονης γλώσσας, ο τρόπος με τον οποίο οι συντακτικές λειτουργίες και τα λεξιλογικά στοιχεία συντελούν στην οργάνωση του μηνύματος καθώς και η χρήση τους στην επικοινωνία.






ΚΡΙΤΙΚΗ




Τριανταφυλλίδης, γραμματική. Τζάρτζανος, σύνταξη. Αυτό ξέραμε ως το 1994, οπότε εκδόθηκε η γραμματική Τσοπανάκη που περιελάμβανε και σύνταξη. Τώρα βγαίνει η γραμματική Κλαίρη - Μπαμπινιώτη, η οποία θα περιλαμβάνει γραμματική - σύνταξη και κάτι καινούργιο: τη χρήση της γλώσσας. Η νέα γραμματική είναι προϊόν της εποχής μας: τρία σε ένα. Αυτά θα μπορούσε να πει κανείς σχηματικά, αλλά στην πραγματικότητα όλα έχουν αλλάξει. Η κύρια αλλαγή συνίσταται στο ότι δεν έχουμε πλέον μια στεγνή γραμματική για το πώς κλίνεται το ρήμα και πώς κλίνεται το όνομα, αλλά έχουμε περιγραφή των λειτουργιών της γλώσσας. Αυτά που ξέραμε, οι τύποι της γλώσσας, οι πίνακες κλίσης και τα ανώμαλα ρήματα συγκεντρώνονται στο τέλος του βιβλίου σε παράρτημα. Η τυπολογία ή ο φορμαλισμός κατ' άλλους εξωθείται στο περιθώριο. Το κυρίως σώμα της γραμματικής διαβάζεται ως ανάγνωσμα, όπου η γλώσσα είναι πλέον ένας ζωντανός οργανισμός που πρέπει να γνωρίσουμε. Η νέα Γραμματική, της οποίας δημοσιεύτηκε ο δεύτερος αυτοτελής τόμος και έπονται άλλοι τέσσερις ­ όχι εξίσου εκτενείς ­ είναι καρπός συνεργασίας του κ. Γιώργου Μπαμπινιώτη, καθηγητή Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών που έχει ασχοληθεί κατ' εξοχήν με την ανάλυση της ελληνικής γλώσσας και του κ. Χρήστου Κλαίρη, καθηγητή Γλωσσολογίας στη Σορβόννη, διαδόχου του Andre Martinet στη Γαλλία, που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με περιγραφές γλωσσών. Στο έργο τούς βοηθούν τρεις συνεργάτες, η κυρία Αμαλία Μόζερ, η κυρία Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού και ο κ. Σταύρος Σκοπετέας. Πέρα από τη νέα ευρύτερη πρόταση γραμματικής που έχει να επιδείξει η ομάδα εργασίας των Κλαίρη - Μπαμπινιώτη, πέρα από την αξιοποίηση της έρευνας, χαρακτηριστικό της νέας Γραμματικής είναι ο σεβασμός στην πολυτυπία της γλώσσας. Ολοι οι δυνατοί τύποι παρατίθενται στη σειρά. «Οταν ανοίξετε το ρήμα, θα δείτε επί παραδείγματι να δίνουμε τους ακόλουθους τύπους: πιάνουν και πιάνουνε, έπιαναν και πιάνανε, αγαπιόμουν και αγαπιόμουνα, αγαπιόντανε και αγαπιόντουσαν. Παρουσιάζουμε αυτή την πολυτυπία που έχει η ελληνική γλώσσα, δεν την κουκουλώνουμε, δεν τη σκεπάζουμε, δεν επιλέγουμε εμείς πριν από σας για σας. Γιατί όλα αυτά είναι εν χρήσει τύποι. Βεβαίως, εξηγούμε πού χρησιμοποιείται ένας τύπος, πόσο περισσότερο, πού, σε ποιες υφολογικές χρήσεις. Αλλά δεν τους κρύβουμε». Η Γραμματική αυτή θα συνεχίσει να εκδίδεται σταδιακά μέσα στα επόμενα χρόνια. Ο έκτος τόμος θα αφορά για πρώτη φορά στα ελληνικά δεδομένα ειδικά το κείμενο, δηλαδή τις σχέσεις εκτός των ορίων της πρότασης. Ολοι οι τόμοι βέβαια είναι «κειμενοκεντρικοί». Δηλωμένος στόχος του κ. Μπαμπινιώτη είναι η βελτίωση της ποιότητας των κειμένων, για να χρησιμοποιήσουμε μια ονοματική φράση και να μη δηλώσουμε ποιος πρέπει να το κάνει αυτό.



Ο γίγαντας



«Λέμε ότι η γλώσσα είναι ένας γίγαντας, πώς θα τον δαμάσεις;» ερωτά ο κ. Μπαμπινιώτης. «Ενας γίγαντας ηλικίας 40 αιώνων. Αν ήταν 5-10 ετών, θα μπορούσαμε να τον παλαίψουμε και δεν θα ήταν γίγαντας. Αλλά μια γλώσσα καλλιεργημένη, όπως η ελληνική, έχει αναπτύξει λεπτούς μηχανισμούς τους οποίους συνήθως δεν φέρνουμε στο προσκήνιο, δεν τους κάνουμε αντιληπτούς. Γι' αυτό τον λόγο και έχουμε καταστήσει τη γραμματική κάτι ξηρό και απωθητικό, ενώ είναι το πιο συναρπαστικό πράγμα. Η γραμματική είναι η πιο συναρπαστική πνευματική ενέργεια που μπορεί να κάνει κανείς. Γραμματική σημαίνει αξιοποιώ τους μηχανισμούς της γλώσσας». Η μεθοδολογία της νέας Γραμματικής Κλαίρη - Μπαμπινιώτη γεννήθηκε στη διάρκεια του αιώνα μας από τη διδασκαλία ξένων γλωσσών: τι κάνουμε στην περίπτωση που θέλουμε να μάθουμε μια ξένη γλώσσα εκ του μηδενός; Το ίδιο μπορούμε να κάνουμε και στην περίπτωση της μητρικής μας γλώσσας, μόνο που στην προκειμένη περίπτωση είμαστε ήδη προνομιούχοι μαθητές. Ηδη ξέρουμε να μιλάμε τη γλώσσα, απλώς δεν συνειδητοποιούμε τι ακριβώς κάνουμε.



Η επικοινωνία



Ο καθηγητής Μπαμπινιώτης, έχοντας συνείδηση του πώς μιλάει, είναι ένας θελκτικός συνομιλητής που χρησιμοποιεί εναλλάξ τις τρεις βασικές επικοινωνιακές λειτουργίες της γλώσσας: τις αποφαντικές, τις ερωτηματικές και τις προστακτικές προτάσεις. Θέτει το ερώτημα αίφνης: «Γιατί γράψαμε μια γραμματική;». Και απαντά αμέσως: «Η γραμματική είναι μαγευτική αλλά είναι και χρήσιμη. Πρώτον, γιατί συνειδητοποιώ τη μη συνειδητοποιημένη χρήση της γλώσσας. Και δεύτερον, γιατί αποκτώ μια αυξημένη δυνατότητα στην παραγωγή κειμένων και στην πρόσληψη κειμένων. Αυτά όλα περνούν μέσα από τη γραμματική, αλλά για να περάσουν χρειάζεται η γραμματική να μην έχει απλώς δομές και λειτουργίες, να μην είναι απλώς "γραμματική και σύνταξη", να έχει κάτι πέρα από αυτό. Να είναι επικοινωνιακή γραμματική. Καμία γραμματική ως τώρα δεν έχει δώσει την έμφαση στην επικοινωνία. Αυτή είναι η δική μας η προσφορά, και είναι συγχρόνως μια άλλη σύλληψη της γραμματικής, μια άλλη πρόταση της γραμματικής. Και μάλιστα όχι σε ελληνικό αλλά σε ένα ευρύτερο επίπεδο ­ δεν θα το έλεγα διεθνές γιατί δεν έχω δει τι κάνουν οι Γιαπωνέζοι ή τι κάνουν οι Κινέζοι, αυτοί είναι πολύ συντηρητικοί στη γραμματική τους. Από τον χώρο των ευρωπαϊκών γλωσσών, αυτή είναι μια πρόταση για το πώς πρέπει να συνταχθεί μια γραμματική που να απευθύνεται στον πολύ κόσμο, στον μαθητή, σ' έναν άνθρωπο που θέλει να κατανοήσει τη γλώσσα».



Η χρήση



Το τρίτο λοιπόν βασικό στοιχείο που υπάρχει σε όλη τη σύγχρονη αντίληψη για τη γλώσσα, την περιγραφή της και τη διδασκαλία της, είναι η επικοινωνιακή προσέγγιση. Δηλαδή η χρήση. «Ναι οι δομές, ναι οι λειτουργίες, τι κάνω όμως με όλα αυτά τα πράγματα;» είναι το νέο ερώτημα που θέτει ο κ. Μπαμπινιώτης. «Τι επιτυγχάνω; Αυτό πρέπει να περάσει. Επί παραδείγματι, λέμε: "Η αγορά του σπιτιού ήταν σωστή ενέργεια". Και: "Το να αγοράσουμε το σπίτι ήταν σωστή ενέργεια". Δεν είναι το ίδιο πράγμα. Το πρώτο, η ονοματική φράση, είναι μια στατική περιγραφή ­ η αγορά του σπιτιού. Γι' αυτό και θα τη δούμε να χρησιμοποιείται πάρα πολύ στην επιστήμη, σε περιγραφές στη δημοσιογραφία. Εκεί όμως που θέλω να βάλω τον εαυτό μου μέσα, να βάλω πρόσωπο, να βάλω χρόνο, να βάλω ενέργεια, τότε θα πω: "Το να αγοράσουμε το σπίτι", και θα σημαίνει ποιος, θα σημαίνει πότε, θα σημαίνει όλα αυτά τα πράγματα. Δηλαδή έχει έναν πιο υποκειμενικό, προσωπικό, συμμετοχικό και γι' αυτό σχολιασμένο χαρακτήρα η ρηματική φράση. Αυτά πρέπει να διδαχθούν, πρέπει να βγουν προς τα έξω».



Το όνομα



Ο πρώτος τόμος της Γραμματικής αφορούσε «το όνομα». Ποιο όνομα, θα ρωτούσε ευλόγως ο μέσος άνθρωπος σήμερα. «Για μας το όνομα είναι η αναφορά στον κόσμο της πραγματικότητας. Οταν λες όνομα, συνήθως με έναν φορμαλιστικό τρόπο, το βγάζεις έξω από την ανθρώπινη επικοινωνία. Τι θα πει όνομα; Ονομα για τον καθένα δεν θα πει τίποτε, το πολύ πολύ να σημαίνει το όνομά του. Αλλά το όνομα, δηλαδή το ουσιαστικό, είναι ο τρόπος που χρησιμοποιούν οι ομιλητές για να αναφερθούν στον κόσμο της πραγματικότητας: πρόσωπα, ζώα, πράγματα, καταστάσεις, σχέσεις».



Το ρήμα



Ο δεύτερος τόμος είναι «το ρήμα». Το ρήμα τι είναι; «Το ρήμα είναι πώς δημιουργούμε, στήνουμε και αξιοποιούμε, πώς χρησιμοποιούμε το μήνυμα. Γενικά, αυτό που θέλω να δώσω ή αυτό που θέλω να πάρω. Το ρήμα είναι το μήνυμα. Η οργάνωση του μηνύματος, όπως λέμε. Και μόνο αυτό δείχνει ότι η προσέγγισή μας είναι διαφορετική. Αλλο είναι να βλέπεις κάποιους τύπους και άλλο είναι να βλέπεις την οργάνωση του μηνύματος. Ετσι επί παραδείγματι για πρώτη φορά σε ελληνική γραμματική μιλάμε για τις mondalities, για την τροπικότητα».



Η τροπικότητα



Η τροπικότητα πάλι τι είναι; «Η τροπικότητα έχει σχέση με τις παλιές εγκλίσεις. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Είναι κάτι πέρα από τις εγκλίσεις. Στην παλιότερη γραμματική ξέραμε ότι το "να" πάει με υποτακτική: να γράψω, να φύγω, να δώσω. Ναι αλλά όταν λέω "να έφυγε ο Γιάννης; " είναι υποτακτική αυτό; Το "να" μπορεί να πάει με οποιονδήποτε χρόνο: να έφυγε; να έχει έλθει; να είχε φύγει όταν του τηλεφώνησα, να...; Και λέω επίσης "να δινόταν μια ευκαιρία, θα κατάφερνα πολλά πράγματα". Το "να" λοιπόν μου δίνει μια δυνατότητα να σχολιάσω πράγματα ­ αυτό θα πει τροπικότητα ­ και να εκφράσω υπόθεση, ευχή, δυνατότητα... Δηλαδή να εκφράσω το ανθρώπινο σχολιαστικό στοιχείο. Το ίδιο συμβαίνει και με το "θα" και με το "ας". Το "θα" δεν είναι μέλλοντας απλώς, είναι και μέλλοντας. Οταν λέμε "πού είναι τώρα ο Πρωθυπουργός; "· "ε, θα συσκέπτεται με τους συνεργάτες του, να δούμε τι θα γίνει με τους σεισμούς", το "θα συσκέπτεται" είναι μια υπόθεση που κάνω για μια δυνατότητα που υπάρχει. Ή "ας είχαμε χρήματα, και θα βλέπαμε τι θα κάνουμε". Το "ας" λοιπόν δεν είναι μόνο μια προστακτική που λέγαμε παλιά ­ "ας φύγει", "ας έλθει". Λέμε "ας είχαμε χρήματα" κι εκείνο το περίφημο "ας πρόσεχες". Το "ας πρόσεχες" είναι ακριβώς κάτι που θα έπρεπε να γίνει αλλά δεν έγινε και θα πληρώσεις τις συνέπειες. Αυτά τα πράγματα είναι πολύ σημαντικά στην επικοινωνία, γιατί είναι οι μηχανισμοί της επικοινωνίας».



Οι μηχανισμοί



Και δεν τα χρησιμοποιούμε έτσι κι αλλιώς; «Σ' έναν βαθμό, τα χρησιμοποιούμε. Αλλά όσο πιο συνειδητή γνώση της γλώσσας έχεις, τόσο περισσότερο τη χρησιμοποιείς. Για την αξιοποίηση των μηχανισμών της γλώσσας, ο πιο καίριος δρόμος, ο πιο σύντομος, ο πιο αναγκαίος, είναι η γραμματική».

Και φθάνουμε επαγωγικώς στο ερώτημα τι δείχνουν όλα αυτά. «Οτι ο άνθρωπος, έχοντας μέσα από την επικοινωνία του να καλύψει όλη την ανθρώπινη πραγματικότητα, έναν ποικίλο αριθμό πιθανών κόσμων όπως λέμε στη γλωσσολογία, πρέπει να έχει και αντίστοιχους μηχανισμούς. Οι μηχανισμοί αυτοί δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντοι και εξαιρετικά απλοί, διότι θα ήταν σε αντίκρουση με τον σύνθετο κόσμο του ανθρώπου. Ετσι και οι μηχανισμοί αυτοί είναι σύνθετοι. Αλλά πρέπει κανείς να τους επισημάνει, να τους περιγράψει, για να τους διδάξει και να τους συνειδητοποιήσει. Δεν μπορούμε πια να διδάξουμε το ρήμα, να το πω έτσι απλά, όπως το διδάσκαμε 50 χρόνια πριν».



Η διδασκαλία



Μα διδάσκεται η γραμματική σήμερα πουθενά; «Η γραμματική διδάσκεται μέσα από τη νέα προσέγγιση που εφαρμόζεται στα σχολεία, που είναι η λεγόμενη επικοινωνιακή προσέγγιση. Και αυτό είναι κάτι που πρέπει να το επισημάνουμε: ότι 12 χρόνια τώρα το ελληνικό σχολείο δουλεύει με την επικοινωνιακή μέθοδο. Τα βιβλία είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Ενώ όμως έχουμε αυτά, δεν έχουμε μια γραμματική η οποία να είναι το βιβλίο αναφοράς για όλα αυτά. Αντίθετα, έχουμε γραμματικές γραμμένες με άλλο πνεύμα, με άλλη μέθοδο, με μέθοδο αντίθετη προς την επικοινωνιακή μέθοδο, μ' έναν πιο φορμαλιστικό τρόπο. Τώρα υποτάσσουμε τον φορμαλισμό. Αυτή την τυποκρατία την υποτάσσουμε στην ανθρώπινη επικοινωνία».




ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-09-1999