3001 Η τελική Οδύσσεια

Το 3001 η ανθρωπότητα καταφέρνει ακόμα να επιβιώνει, πάντα όμως υπό το κράτος του φόβου για τους τρεις μαύρους μονόλιθους που κυριαρχούν στο ηλιακό σύστημα.
Και τότε ανατέλλει μια μοναδική ελπίδα. Στις παγωμένες παρυφές του Γαλαξία ανακαλύπτεται το σώμα του Φρανκ Πουλ, που είχε χαθεί πριν από χίλια χρόνια, όταν ενώ ταξίδευαν προς τον Δία ο υπερ-υπολογιστής HAL προκάλεσε το θάνατό του.
Οι επιστήμονες τον επαναφέρουν στη ζωή και τον προετοιμάζουν για να συνεχίσει το ταξίδι που διακόπηκε τότε με τραγικό τρόπο. Η αποστολή του είναι να λύσει το τρομακτικό μυστήριο της ύπαρξης των μονολίθων. Για να το πετύχει, όμως, θα πρέπει πρώτα ν' ανακαλύψει σε τι έχουν μετατραπεί ο συνεργάτης του, Μπόουμαν, και ο HAL, όταν εγκλωβίστηκαν μέσα στο μονόλιθο.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Το να θέτει κανείς σήμερα το ερώτημα αν η «επιστημονική φαντασία» είναι λογοτεχνία μοιάζει σαν να αναρωτιέται αν ανήκουν στη λογοτεχνία τα έργα του Ιουλίου Βερν ή του Γουέλς ή κάποια μυθιστορήματα του Χάξλεϊ, όπως λ.χ. ο Γενναίος νέος κόσμος και το Μετά από πολλά καλοκαίρια. Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να υποβληθεί και για το μυθιστόρημα Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλεϊ.

Αν, όσον αφορά τα παραδείγματα που προαναφέρθηκαν, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όχι μόνον ανήκουν στη λογοτεχνία αλλά και αντιπροσωπεύουν κάποιες από τις σημαντικότερες στιγμές της, δεν συμβαίνει το ίδιο και για τη σύγχρονη πεζογραφία επιστημονικής φαντασίας. Ο Νεκρομάντης του Γουίλιαμ Γκίμπσον π.χ., ο οποίος εισήγαγε τον όρο κυβερνοχώρος, μολονότι θεωρείται ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα μυθιστορήματα της σύγχρονης αμερικανικής πεζογραφίας, σύμφωνα, τουλάχιστον, με τις επίσημες ιστορίες της λογοτεχνίας στις ΗΠΑ, στη χώρα μας αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Υπάρχουν, φυσικά, λόγοι γι' αυτό. Ο κυριότερος είναι ότι τα κείμενα δευτέρας διαλογής από την τεράστια αποθήκη της επιστημονικής φαντασίας που εκδόθηκαν στα ελληνικά είναι δυσανάλογα πολλά σε σχέση με τα καλά βιβλία. Ανάμεσά τους θα βρει κανείς πλήθος υβριδίων τα οποία αναμειγνύουν γοτθικά, «επιστημονικά» και κοινωνικοπολιτικά στοιχεία, βιβλία δηλαδή της συνταγής ή μιας κακώς εννοουμένης λαϊκής φιλολογίας, που συχνότατα ελάχιστη σχέση έχουν με τα πραγματικά επιτεύγματα και τις απαιτήσεις του είδους. Αυτό όμως είναι μια άλλη ­ και πολύ μεγάλη ­ συζήτηση.

Δεν είναι περιττό βεβαίως να αναφέρουμε ότι το συκοφαντημένο ως δευτέρας διαλογής λογοτεχνικό είδος της επιστημονικής φαντασίας έχει συγκινήσει συγγραφείς της αξίας μιας Ντόρις Λέσινγκ ή ενός Κουρτ Βόνεγκατ. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο Βόνεγκατ δεν πέρασε στη χώρα μας ως συγγραφέας «σοβαρής» λογοτεχνίας ακριβώς λόγω των ενδιαφερόντων του για την επιστημονική φαντασία. Ο όρος καθιερώθηκε ως ετικέτα κακής ποιότητας περίπου. Με την ίδια λογική, φυσικά, θα μπορούσε κάποιος να κολλήσει την ετικέτα «πολιτική φαντασία» στα μυθιστορήματα του Οργουελ και να τον εξοβελίσει από τη λογοτεχνία.

Ο Αρθουρ Κλαρκ και ο Ισαάκ Ασίμοφ είναι οι σημαντικότερες σύγχρονες φυσιογνωμίες της λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας. Και οι δύο διαθέτουν ένα τεράστιο οπλοστάσιο επιστημονικών γνώσεων. Και οι δύο υπήρξαν «προφητικοί»: ο Ασίμοφ όσον αφορά τη γέννηση και την ανάπτυξη της ρομποτικής, ο Κλαρκ όσον αφορά τη σχέση μας με το Διάστημα.

Δεν είναι τυχαίο που στον Κλαρκ επιδαψιλεύθηκαν μεγάλες τιμές και το ότι στα 80 του χρόνια ανακηρύχθηκε σερ. Ο συγγραφέας αυτός πρώτος το 1946 μίλησε για ένα παγκόσμιο δορυφορικό επικοινωνιακό δίκτυο, προάγγελο του συστήματος επικοινωνίας των ημερών μας. Αν σήμερα μιλούμε για τεχνητή μνήμη, αυτό μας παραπέμπει στο καταπληκτικό εκείνο 2001, Η Οδύσσεια του Διαστήματος, με τον παρανοϊκό ηλεκτρονικό του υπολογιστή που στοίχειωσε τα ξύπνια όνειρα εκατοντάδων διανοουμένων. Η ιδέα της δημιουργίας τεχνητής ευφυΐας οφείλεται επίσης στον Κλαρκ, ο οποίος στο τέλος του 20ού αιώνα είναι βέβαιος ότι η λύση για την ανθρωπότητα τον επόμενο αιώνα δεν είναι η υπερανάπτυξη του πλανήτη αλλά η έξοδος στο Διάστημα και ο εποικισμός του, περιπέτεια αντίστοιχη με εκείνη του ταξιδιού του Κολόμβου στον Νέο Κόσμο, πριν από πέντε αιώνες.

Ενας συγγραφέας όμως που έχει τιμηθεί από τη NASA με τις υψηλότερες διακρίσεις, που υπήρξε καθηγητής στο Κινγκς Κόλετζ και διετέλεσε δύο φορές πρόεδρος της Βρετανικής Διαπλανητικής Εταιρείας δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως κατασκευαστής λαϊκών φουτουριστικών αναγνωσμάτων μόνο και μόνο επειδή τα μυθιστορήματά του γνώρισαν τεράστια επιτυχία. Το νέο του βιβλίο 3001, Η τελική Οδύσσεια είναι εξίσου ριζοσπαστικό με τα υπόλοιπα τρία της ίδιας σειράς, που όλα μαζί συνιστούν μυθιστορηματική τετραλογία. Η υπόθεσή του, χωρίς αμφιβολία, είναι συναρπαστική.

Ενας αστροναύτης της εποχής μας χάνεται μέσα στην κάψουλά του στο Διάστημα και παραμένει σε κατάσταση «ύπνου-θανάτου» για χίλια χρόνια. Οταν επανέρχεται στη ζωή περνά σε έναν κόσμο όπου όλα έχουν αλλάξει: η τεχνολογία, το περιβάλλον, οι άνθρωποι, οι συνήθειες. Μαζί του μετατοπιζόμαστε κι εμείς σε τούτο το μακρινό αύριο. Η μαθητεία, η εμπειρία και η περιπέτεια του αστροναύτη Πουλ συνιστούν το πέρασμα στο μέλλον και το πέρασμα αυτό είναι το αγαθό ξόρκι της επιστήμης που περιέχει και τα θεραπευτικά της επιτεύγματα, μια αλληγορία, εν ολίγοις, του μέλλοντος, όπου θα ανατραπούν οι βαρβαρότητες της δικής μας εποχής, οι εφιάλτες και οι δεισιδαιμονίες της, οι οποίες ωστόσο και τότε δεν θα έχουν εξαφανιστεί εντελώς. Το φως του μέλλοντος δεν είναι δίχως σκιές. Αν η επιστημονική φαντασία είναι μετεξέλιξη του φουτουρισμού, στο έργο του Κλαρκ δεν στερείται ηθικού περιεχομένου, παρουσιάζεται δηλαδή πολύ λιγότερο μηχανιστική.

Συγκρίνοντας τώρα το βιβλίο αυτό με τις προηγούμενες Οδύσσειες θα το βρούμε κάπως σχηματικό, και τούτο ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι θέλει να είναι καταληκτικό ­ άρα πιο συμπερασματικό και λιγότερο «ανοιχτό» από τα προηγούμενα. Ενας συγγραφέας δεν μπορεί να αναμετρηθεί με το μέλλον, αλλά προσπαθεί να το φανταστεί χρησιμοποιώντας τα πρόσφορα δεδομένα του καιρού του, τα οποία ασφαλώς δεν είναι παρά τα επιστημονικά πορίσματα, όπως προβάλλονται σε όσο βάθος μπορεί να εισχωρήσει η φαντασία, χωρίς να χαθεί η αίσθηση της συνέχειας.

Φθάνοντας έτσι στο 3000 επιστρέφουμε από την υποθετική κοινωνία στον σημερινό κόσμο και από την ουτοπία στην πραγματικότητα, όπως βγαίνει κανείς από ένα δάσος θαυμάτων και φόβων στο ανοιχτό πεδίο μιας άλλης εποχής. Καθιστώντας τον χρόνο έκφανση της περιπέτειας και συμπυκνώνοντάς τον σε μια ημερομηνία, όλη η Ιστορία πολώνεται στον καθρέφτη του μέλλοντος. Οι υποθέσεις δείχνουν τις αποφάσεις ­ άρα η κριτική του μέλλοντος διορθώνει το παρόν.

Δεν δυσκολεύεται κανείς να διαπιστώσει ότι μέσα στο κάτοπτρο του 3000 καθρεφτίζεται μεταλλαγμένο το σήμερα. Είναι μια άλλου είδους κριτική της εποχής σου να βλέπεις επιλυμένα προβλήματα του σήμερα και να επιστρέφεις σε αυτά, αλλά με μια προειδοποιητική διαπίστωση: μπορεί στη σφαίρα της επιστήμης το Σύμπαν να μην είναι γεωκεντρικό, όμως ο άνθρωπος εξακολουθεί να σκέφτεται και να δρα γεωκεντρικά, να συμπεριφέρεται ως κατακτητής ενός χώρου που δεσπόζει στη σκέψη και την αντίληψή του, δεν επιτρέπεται όμως να ξεχνά ότι αποτελεί ένα ελάχιστο «επεισόδιο» στη ζωή του Σύμπαντος.

Το ζήτημα επομένως είναι ότι η ανθρώπινη συνείδηση, για να δρα αποτελεσματικότερα και πιο δίκαια, ώστε να πλησιάζει στην ευτυχία, απαιτεί έναν διευρυμένο χωροχρόνο. Ο Κλαρκ έχει τις «λύσεις», με πρώτη και κύρια την παράταση της ζωής, η οποία χωρίς διευρύνσεις του επιστητού είναι αδύνατον να συνεχιστεί και να μη στραφεί ταυτοχρόνως κατά του εαυτού της. Καμιά μορφή θετικισμού, επομένως, δεν μπορεί να επιλύσει τα ηθικά διλήμματα. Από την άλλη πλευρά, χωρίς κατάκτηση της κοσμικής ουσίας και των δυνάμεων που την παράγουν δεν μπορεί να υπάρξει για την ανθρωπότητα αύριο.

Ετσι, το κοπερνίκειο σύστημα, το οποίο κατέστησε τον άνθρωπο νομοθέτη της φύσης, είναι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα αυτού όπως και των άλλων βιβλίων του Κλαρκ. Δεν υπάρχουν εδώ υπερβατικοί νόμοι αλλά υπέρβαση των φυσικών νόμων μέσω των επιστημονικών εφαρμογών και της έρευνας. Ο συγγραφέας λέει στην τελευταία σελίδα του επιλόγου: «Ισως είναι καλύτερα να είσαι παράφρων και ευτυχής παρά σώφρων και δυστυχής, αλλά το καλύτερο απ' όλα είναι να είσαι σώφρων και ευτυχισμένος. Το αν οι απόγονοί μας μπορούν να πετύχουν αυτόν τον στόχο θα είναι η μεγαλύτερη πρόκληση του μέλλοντος. Πραγματικά, μπορεί αυτό ακριβώς να καθορίσει αν θα έχουμε μέλλον ή όχι».

Τα παραπάνω μοιάζουν, ίσως πέραν του δέοντος, απλουστευτικά. Αν ωστόσο η ευτυχία του ανθρώπινου γένους θεωρείται προϋπόθεση της επιβίωσής του, κρίνοντας από τα συμβαίνοντα σήμερα αυτά ακούγονται περισσότερο δυσοίωνα και από μια μαύρη προφητεία. Βρισκόμαστε ουσιαστικά στην αρχή της μεγάλης περιπέτειας αλλά με ένα πλεονέκτημα, που το τονίζει ο συγγραφέας μέσω του κεντρικού του ήρωα: Εμείς μπορούμε καλύτερα να κατανοήσουμε τον υποθετικό κόσμο του 3000 απ' ό,τι οι άνθρωποι του Μεσαίωνα τη δική μας εποχή.




ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-05-1998