Σιωπηλές φωνές

Ποιός θα μπορούσε να σκιαγραφήσει μια εποχή καλύτερα από τους ανθρώπους που την έζησαν; Εξήντα εννέα Θεσσαλοί, άντρες και γυναίκες, γεννημένοι μεταξύ του 1888 και του 1981 και προερχόμενοι από όλα τα κοινωνικά στρώματα, ξεδιπλώνουν τις αναμνήσεις τους. Μέσα από τα προσωπικά τους βιώματα, τις εμπειρίες τους, τα πάθια και τις περιπέτειές τους, με λόγο λιτό και ταυτόχρονα μεστό, αποτυπώνουν όχι μόνο την καθημερινότητα, αλλά και γεγονότα που σημάδεψαν τον τόπο μας. Οι αφηγητές, με όσα εξιστορούν, φέρνουν στο προσκήνιο την αθέατη πλευρά των πραγμάτων, αυτήν που η επίσημη ιστορία συνήθως αποσιωπά.



Το 1975 ο «Κοινός λόγος» της Έλλης Παπαδημητρίου, είκοσι πέντε χρόνια αργότερα οι «Σιωπηλές φωνές» της Μ. Κλιάφα, στο ενδιάμεσο, ιδίως την τελευταία δεκαετία, εμφανίσθηκαν αρκετές συναγωγές μαρτυριών. Καταγραμμένες όμως από ιστορικούς, ως επί το πλείστον, περιορίζονται σε ορισμένα θεματικά όρια. Εδώ και χρόνια, η Μ. Κλιάφα συλλέγει παραμύθια και μαρτυρίες. Το βιβλίο της, όπως και το πρόσφατο μυθιστόρημα του Θ. Σκάσση, «Ελληνικό σταυρόλεξο», αποτελεί μία από τις καλές συνέπειες του σχετικά πρόσφατου στα καθ' ημάς ενδιαφέροντος για την ιστοριογραφία. Μετά μια ημερίδα περί προφορικής ιστορίας, η Μ. Κλιάφα, όπως εξομολογείται, ξεκίνησε μια συστηματικότερη καταγραφή, συνενώνοντας παλαιότερες με καινούργιες μαγνητοφωνήσεις.


Τελικά, η Μ. Κλιάφα δεν συνθέτει ούτε μυθιστόρημα ούτε ιστορία αλλά ένα χρονικό του εκπνεύσαντος αιώνα, με την παράταξη απομαγνητοφωνημένων και δουλεμένων μαρτυριών, στις οποίες, για πληρότητα, συρράφει μερικά μεμονωμένα ντοκουμέντα, όπως επιστολές και ένα απόσπασμα ημερολογίου. Το βιβλίο κυκλοφόρησε ταυτόχρονα με τον τρίτο και τελευταίο τόμο του χρονικού της για την πόλη των Τρικάλων, όπου καταγράφονται οι μεταμορφώσεις της τοπικής κοινωνίας, μέσα από τον Τύπο της εποχής. Χρονικά που συγκοινωνούν αναμεταξύ τους.


Το χρονικό του αιώνα στηρίζεται σε 69 πληροφορητές, από αυτούς 16 γυναίκες, ενώ ορισμένοι επανέρχονται με περισσότερες της μιας αφηγήσεις από τον πολυκύμαντο βίο τους. Τόπος καταγωγής τους το θεσσαλικό παραλληλόγραμμο Καλαμπάκα - Λάρισα - Βόλος - Καρδίτσα, με κομβικό σημείο τα Τρίκαλα. Υπάρχουν όμως και μερικοί ξενομερίτες εσωτερικής μετανάστευσης ή και πρόσφυγες από Σμύρνη και Νικομήδεια. Οι ηλικίες των αφηγητών κατανέμονται συμμετρικά: έξι γεννημένοι στα τέλη του 19ου αιώνα, με πρεσβύτερο τον δάσκαλο Λεωνίδα Μπατόλα του 1888, έξι στην πρώτη δεκαετία του 20ού, το κυρίως σώμα, 34 αφηγητές στην εικοσαετία 1910-1929, επτά την επόμενη δεκαετία και μια ουρά νεότερων· τρεις στο διάστημα 1940-1949, δύο γεννημένοι μετά το 1950, παιδιά Ελλήνων από τη Νότια Αλβανία και την Τασκένδη, τέλος, μία νεαρά του 1981. Στο χρονικό εκπροσωπούνται οι διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, όπως δείχνει το ευρύ φάσμα επαγγελμάτων· αγρότες και εργάτες, τεχνίτες και έμποροι, υπάλληλοι και διπλωματούχοι, νοικοκυρές και συνταξιούχοι ως και καλλιτέχνες. Σε αντίθεση με την Ε. Παπαδημητρίου, η Μ. Κλιάφα κατονομάζει τους πληροφορητές της. Μεταξύ αυτών και ορισμένοι επιφανείς· ο ζωγράφος Δημήτρης Γιολδάσης, η μουσικός Τερψιχόρη Παπαστεφάνου, ο στιχουργός Κώστας Βίρβος, ο φωτογράφος Τάκης Τλούπας.


Το χρονικό ξεκινά από ένα γάμο των αρχών του αιώνα και απλώνεται στις περιπέτειες μιας εκατονταετίας, με έμφαση στις εμπόλεμες περιόδους, που καλύπτονται πρισματικά με διηγήσεις διαφορετικών ιδεολογικών αποχρώσεων. Έκταση δίνεται και στα δεινά της θεσσαλικής ενδοχώρας· τους κολίγους των αρχών του αιώνα, τη ληστοκρατία στο Μεσοπόλεμο και τη μετανάστευση, υποχρεωτική ή εθελοντική, των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Και, βεβαίως, ένα χρονικό, όπως και ένα μυθιστόρημα, έχει και αυτό τους ήρωές του· μεταξύ αυτών και ο Αρης Βελουχιώτης. Παρά τις διαφορετικές οπτικές, προβάλλει ως πρόσωπο ευγενικό και καλός «κοζέρ».

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 11-03-2001