Ούτε άγιοι, ούτε άγγελοι

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Η πλειονότητα των ανθρώπων έχουν ανάγκη να πιστεύουν. Χρειάζονται αγίους να λατρεύουν. Χρειάζονται Θεό και τελετουργίες... Τόσο οι ναζί όσο και οι κομμουνιστές παρουσίαζαν τους ηγέτες τους ως θεούς, των οποίων τα εικονίσματα έπρεπε να παρευρίσκονται σε κάθε τελετή από τις αναρίθμητες που επινοήθηκαν».

Μέσα από τους ήρωές του ο Κλίμα στο «Ούτε άγιοι ούτε άγγελοι» επιχειρεί να απαντήσει σε ένα κρίσιμο ερώτημα: Μετά την κατάρρευση των ιδεολογιών και την κατάλυση της θρησκευτικής προστασίας, πάνω στις οποίες στηρίχτηκαν προηγούμενες γενιές, τι θα μπει στη θέση τους; Μετά την απομάκρυνση των αγίων και των αγγέλων, ποιους θα αναρτήσουν οι άνθρωποι στους ναούς τους και σε ποιους θα απευθύνουν τις προσευχές τους;

Ο Τσέχος Ιβάν Κλίμα κατά τη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος, σε αντίθεση με τον συμπατριώτη του Κούντερα, παρέμεινε στην Πράγα, όπου και εξακολουθεί να ζει. Στα πρόσφατα έργα του σχολιάζει τις βαθιές ρήξεις που επήλθαν στις σχέσεις ομάδων και οικογενειών μετά την αλλαγή της διακυβέρνησης και τη φιλελευθεροποίηση. Το «Ούτε άγιοι ούτε άγγελοι» τοποθετείται στη σύγχρονη μετακομμουνιστική Πράγα, αποδίδοντας το κλίμα που επικράτησε μετά την αλλαγή του καθεστώτος: τη δυσκολία προσαρμογής, τη βίαιη απαλλαγή και αποκήρυξη των ιδεών, με τις οποίες νουθετήθηκαν γενιές πολιτών, καθώς και την άκριτη υιοθέτηση οτιδήποτε δυτικού που έμοιαζε να ταυτίζεται με το προοδευτικό.

Στο μυθιστόρημα υπάρχουν τρεις εναλλακτικοί αφηγητές από τρεις διαφορετικές γενιές, οι οποίοι σε πρώτο πρόσωπο διηγούνται τη δική τους περιπέτεια και εκδοχή των γεγονότων. Στο συγκλονιστικό πρώτο κεφάλαιο η σαρανταπεντάχρονη οδοντίατρος Κριστίνα, η οποία ήλθε στον κόσμο τη σημαδιακή μέρα του θανάτου του Στάλιν, αισθάνεται προδομένη και ανίκανη να τα βγάλει πέρα με τη ζωή της.

Εγκαταλειμμένη από τον έναν και μοναδικό σύζυγό της, ο οποίος τώρα είναι σοβαρά άρρωστος, αδυνατεί να διακρίνει τα σημάδια και να προστατεύσει την έφηβη κόρη της που έχει αρχίσει να κάνει χρήση ουσιών. Η Κριστίνα μοιάζει να πάσχει από μανιοκατάθλιψη, ενώ πρόσφατα ανακάλυψε, στα ημερολόγια του νεκρού της πατέρα, την ύπαρξη ενός ετεροθαλούς αδελφού, από μια μακροχρόνια, παράνομη σχέση που όλοι αγνοούσαν. Εχει πάψει πια να τρέφει ελπίδες για βελτίωση, νιώθει πως όλα γύρω της γκρεμίζονται και έχοντας πειστεί πως η ζωή την έχει προσπεράσει, έχει παραδοθεί στην αυτολύπηση και στο ποτό.

Η δεύτερη αφηγηματική φωνή είναι της Γιάνα, κόρης της Κριστίνα, και ο τόνος αλλάζει. Βλέπουμε ένα κορίτσι που αισθάνεται υπεύθυνο για την εγγενή θλίψη της μητέρας της, από την οποία έχει κληρονομήσει την περιφρόνηση για την αξία της ζωής. Παίρνει ουσίες, κάνει κοπάνες από το σχολείο, κλέβει χρήματα και κοσμήματα από τη μητέρα της και κάθεται με τις ώρες στα πάρκα σκοτώνοντας τον χρόνο. Μέσα από τη Γιάνα ο Κλίμα μας παρουσιάζει ένα από τα πρόσωπα της νεολαίας της Πράγας, την απώλεια στόχων και ιδανικών μετά τη σαρωτική επέλαση της αμερικανικής κουλτούρας.

Η τρίτη αφήγηση είναι του Γιαν, ενός νεαρού, παιδιού της Ανοιξης της Πράγας, πρώην φοιτητή της Ιστορίας, ο οποίος εγκατέλειψε τις σπουδές του για μια καλοπληρωμένη δουλειά στη διερεύνηση των μυστικών αρχείων της κομμουνιστικής περιόδου, με στόχο να εκδιωχθούν οι «προδότες». Ο Γιαν ερωτεύεται τρελά την Κριστίνα και είναι αποφασισμένος να της δώσει την αφοσίωση και την αγάπη που έχει στερηθεί, αλλά εκείνη προβάλλει σοβαρές αντιστάσεις, φοβούμενη μία ακόμα προδοσία.

Τα τρία αυτά πρόσωπα θα εμπλακούν στενά και, παρά τις αντιξοότητες, θα καταφέρουν να επηρεάσουν θετικά ο ένας τον άλλον, θα βρουν τρόπο να γεφυρώσουν τις αντιθέσεις και να πετύχουν μια κάποιου είδους συνθηκολόγηση, παραμερίζοντας τις καταστροφικές εμμονές τους, αποδεχόμενοι την ανάγκη της παρουσίας των άλλων στη ζωή τους ακόμα και όταν δεν αποδέχονται τις πράξεις τους και τη σημασία της αγάπης σε όλες τις μορφές της.

Το «Ούτε άγιοι ούτε άγγελοι» είναι ένα βαθιά συγκινητικό, σύγχρονο μυθιστόρημα στο οποίο, εκτός των άλλων, σχολιάζεται η έλλειψη προσανατολισμού που προέκυψε μετά την αλλαγή του καθεστώτος, η έλλειψη πίστης και ιδεολογίας που διέπει τις νεότερες γενιές και η ανάγκη επινόησης μιας κάποιας τάξης, προκειμένου αυτή η κοινωνία να συνεχίσει να υπάρχει. Ολοι κάπου καταφεύγουν, σε κάτι πάνω απ' αυτούς: η Κριστίνα, προσπαθώντας να κατανοήσει αυτά που της διαφεύγουν και να δώσει στα πράγματα μια προοπτική, ανακαλεί αποσπάσματα από βιβλία του αγαπημένου της Τσέχου συγγραφέα Κάρελ Τσάπεκ, και της Βιρτζίνια Γουλφ, η Γιάνα καταφεύγει στις ουσίες και μετά στην ψυχανάλυση, ο δε Γιαν στην αστρολογία.

Αυτό που ο Κλίμα μοιάζει να υπαινίσσεται είναι πως οι άνθρωποι εξακολουθούν να έχουν ανάγκη από ιδανικά και πίστη. Η έλλειψή τους είναι υπεύθυνη για την κενότητα της ζωής τους: «Οι άνθρωποι χωρίς ιδανικά είναι σαν μηχανές. Μηχανές που παράγουν λέξεις, κάνουν λεφτά και έρωτα, υποτιμούν τους άλλους κι εξυψώνουν τους εαυτούς τους, μηχανές που υποστηρίζουν το εγώ τους». Ο Κλίμα αποτυπώνει την αμηχανία των ηρώων του απέναντι στη ζωή, την ανάγκη ανάκλησης της χαμένης θρησκευτικότητας και αυτό που φαίνεται να προτείνει είναι να ανακαλύψει ο καθένας τους δικούς του αγίους, που μπορεί και να είναι οι πιο κοντινοί του άνθρωποι.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/02/2008