Κείμενα για τον Νίτσε

Περιεχόμενα:

Σχετικά με ορισμένα θεμελιώδη θέματα της Χαρούμενης πιστήμης του Nietzsche
Ο Nietzsche, ο πολυθεϊσμός και η παρωδία
Λήθη και ανάμνηση στη βιωμένη εμπειρία της Αιώνιας Επιστροφής του Ίδιου
Circulus vitisus
Karl Lowith
Επίμετρο





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η υποδοχή του Νίτσε στη Γαλλία υπήρξε γεγονός ανυπολόγιστης σημασίας για την ιστορία της σκέψης του εικοστού αιώνα. Μπατάιγ, Κλοσόβσκι, Ντελέζ, Φουκό, Ντεριντά -ονόματα που διαμόρφωσαν όχι μόνο την πνευματική φυσιογνωμία ενός τόπου και μιας εποχής (Παρίσι, δεκαετία του '60), αλλά και χάραξαν ανεξίτηλα το κοσμοϊστορικό στίγμα του τέλους αυτού του αιώνα: ταυτόχρονα, όπως μπορούμε να το δούμε καθαρά σήμερα, διαδοχικοί κρίκοι μιας σειράς συναντήσεων με τον Νίτσε, που από πολλές απόψεις είναι, 100 χρόνια μετά το φυσικό και 89 μετά τον πνευματικό του θάνατο, ο πραγματικός φιλοσοφικός πρωταγωνιστής μιας εποχής που είναι ακόμα η δική μας.

Υπάρχει αναμφίβολα κάτι το σκανδαλώδες σε αυτή την επιστροφή του Νίτσε, που μοιάζει να επιβεβαιώνει δραματικά την πιο ανησυχητική από τις διδασκαλίες του: το μοτίβο της αιώνιας επαναφοράς τού αυτού ή, όπως ο Κλοσόβσκι θα το αποκαλεί στο διασημότερο βιβλίο του (1975), το μοτίβο του «φαύλου κύκλου». Το εφιαλτικό όραμα του Νίτσε στα υψίπεδα του Sils Maria, που σήμερα το αναγνωρίζουμε ως προανάκρουσμα της επερχόμενης τρέλας του, απέναντι στην οποία θα αντιτάξει την τεράστια παραγωγικότητα της δεκαετίας του 1880, έχει μαγνητίσει απεριόριστα τη σκέψη των μεταγενέστερων και θέτει ανυπέρβλητα εμπόδια σε όλες τις απόπειρες ορθολογικής κατανόησης. Η βιωματική, μη φιλοσοφική με την παραδοσιακή έννοια του όρου, προσέγγιση μπορεί να πει κανείς ότι είναι το αναγνωριστικό σημείο της ενασχόλησης όλων σχεδόν των Γάλλων στοχαστών με τον Νίτσε. Καθώς μέσα στην τελευταία τριετία τα περισσότερα από τα έργα τους μεταφράστηκαν στα ελληνικά, η παρουσίαση μιας συλλογής με τα σπουδαιότερα δοκίμια του Κλοσόβσκι μπορούμε να πούμε ότι ολοκληρώνει σήμερα έναν κύκλο: γεγονός που καθίσταται ακόμη ευτυχέστερο από το ότι έχουμε εδώ μια εξαιρετική μετάφραση ενός αινιγματικού και κάπως απόκρυφου κειμένου (στο νεαρό μεταφραστή της παρούσας έκδοσης χρωστάμε άλλωστε και τη λαμπρή μετάφραση του Μπλανσό Η λογοτεχνία και το δικαίωμα στο θάνατο) καθώς και μια κοπιώδη επιμέλεια η οποία -επαναμεταφράζοντας από το πρωτότυπο τα μακροσκελή χωρία του Νίτσε, τα οποία ο συγγραφέας παραθέτει στα γαλλικά, και προσθέτοντας ένα από πολλές απόψεις διαφωτιστικό επίμετρο- συμβάλλει καθοριστικά στην πρόσληψη μιας δύσκολης σκέψης.

Πέντε δοκίμια περιλαμβάνονται στον τόμο, γραμμένα σε ένα ανάπτυγμα τριάντα και πλέον χρόνων, και μπορεί κάποιος να ξεκινήσει με το χρονολογικά πρώτο (τελευταίο στη διάταξη της παρούσας έκδοσης) δοκίμιο που φέρει ως τίτλο το όνομα του Karl Lowith: στην πραγματικότητα, μία κριτική του Κλοσόβσκι (περιοδικό «Acephale» των Μπατάιγ - Λεϊρίς - Καγιούα, 1937) στο βιβλίο για τον Νίτσε, που ο σημαντικός Γερμανός ιστορικός της φιλοσοφίας δημοσίευσε το 1935 στο Αμβούργο. Μολονότι η κριτική είναι γενικά ευνοϊκή, ο Κλοσόβσκι μοιάζει να δυσπιστεί απέναντι στην εννοιολογική ευκρίνεια με την οποία υποτίθεται ότι ο Νίτσε, για τον Lowith, επεξεργάζεται ένα ουτοπικό πρόγραμμα απελευθέρωσης, θέτοντας σε κίνηση μια ενδο- ή μετα-ιστορική επάνοδο σε μια προχριστιανική αρχαιότητα. Ηδη εδώ θα εισαγάγει ένα μόνιμο μοτίβο -κατά τη γνώμη μου διορατικό- που σφραγίζει την ιδιάζουσα ενασχόληση αυτού τού συγγραφέα με τον Νίτσε: η ιδέα της αιώνιας επιστροφής δεν είναι μια φιλοσοφική διδασκαλία, είναι παραλήρημα, και κάθε περαιτέρω συζήτησή της μας οδηγεί αναγκαστικά στην ανάσκεψη των σχέσεων του στοχασμού με την τρέλα.

Ο Κλοσόβσκι επεξεργάζεται αυτή τη θεμελιώδη ενόρασή του κυρίως στο δεύτερο και στο τρίτο δοκίμιο του βιβλίου, μία διάλεξη του 1957 στο College de Philosophie («Ο Νίτσε, ο πολυθεϊσμός και η παρωδία») και η εισήγησή του στο περίφημο Συνέδριο του Royaumont (1964, «Λήθη και ανάμνηση στη βιωμένη εμπειρία τής αιώνιας επιστροφής του ίδιου»). Προηγείται ωστόσο ένας πρόλογος στη δική του μετάφραση της χαρούμενης επιστήμης (1956, «Σχετικά με ορισμένα θεμελιώδη θέματα της χαρούμενης επιστήμης του Νίτσε») όπου, σε μια εμφανή προσπάθεια να ελευθερώσει το νιτσεϊκό γραπτό από τρέχουσες παραναγνώσεις του, μοιάζει και ο ίδιος να υπερασπίζεται κάποιες ουτοπικές-λυτρωτικές εκλάμψεις που λανθάνουν στον Νίτσε: θα δείξει τη συστοιχία που υφίσταται ανάμεσα στο (μεσσιανικό, όπως θα μπορούσαμε να πούμε) όραμα του υπερανθρώπου και στην αιώνια επιστροφή, τον ουσιωδώς μοντέρνο χαρακτήρα των πυρετωδών οραμάτων του Νίτσε μέσα στα οποία διαφαίνεται μια αντι-ιστορική νοσταλγία παρόμοια με του Χέλντερλιν, την προσδοκία του ελευσόμενου θεού (του Διονύσου) ως ελευθερωτή από το μηδενισμό και την αιώνια επιστροφή ως διάλυση του Εγώ μέσα στο Είναι, προς δόξαν και αποκατάσταση της ύπαρξης... Δεν χρειάζεται να τονίσουμε εδώ πόσο ακριβής είναι η ανάδειξη μιας τέτοιας διάστασης που πράγματι ενυπάρχει στο νιτσεϊκό έργο (και όχι πολύ μακριά, πρέπει να πούμε, από την ερμηνεία του Lowith). Ο δρόμος αυτός θα μπορούσε να καρποφορήσει απεριόριστα εάν κάποιος έμπαινε στον κόπο να αναλύσει επακριβώς τη μοντέρνα ιστορική συνθήκη, οικονομική και κοινωνική, ενάντια στην οποία αρθρώνεται και αποκτά το νόημά της -και την οποίαν αντανακλά αντεστραμμένα- όλη αυτή η αμφίσημη προφητική.

Αμφίσημη, ωστόσο, με την πλέον σπαρακτική έννοια του όρου, γιατί, όπως παρατηρήθηκε, η αιώνια επιστροφή δεν είναι κυρίως διδασκαλία αλλά εφιάλτης -ένας εφιάλτης απέναντι στον οποίον, θα μπορούσε κάποιος να δείξει με ακόμη πιο αναμφίλεκτο τρόπο απ' ό,τι ο Κλοσόβσκι, επιστρατεύονται όλες οι λυτρωτικές διδασκαλίες του Νίτσε σαν ατελέσφορο φάρμακο. Με εξαιρετική ευστοχία και λεπτότητα, εν πάση περιπτώσει, ο συγγραφέας θα δείξει, κυρίως στο δεύτερο και στο τρίτο δοκίμιο, όλα τα παράδοξα και τους τραγικούς διχασμούς που η ιδέα της αιώνιας επιστροφής ρίχνει σαν κατάρα στον άνθρωπο που τη συνέλαβε: από τις αντινομίες ανάμεσα στην αποσβολωτική έκλαμψη και τη διδαχή, ανάμεσα στα «πρόσωπα» του καθηγητή και του οραματιστή, ώς τα οξυμμένα παράδοξα ενός Εγώ που αναλογίζεται εκείνο που πάραυτα το ακυρώνει (το «θάνατο του θεού» ως κατάρρευση του θεμελίου κάθε ταυτότητας) και μιας ανάμνησης (της «αιώνιας επανάληψης αυτής εδώ της στιγμής) που προαπαιτεί την ολοσχερή λήθη, όλα τα δόγματα του Νίτσε αποκαλύπτονται ως ομοιώματα δόγματος και παρωδίες -δηλαδή, πλάσματα μιας τρέλας που αντιμάχεται ξέφρενα τη σκέψη χωρίς δυνατή έκβαση. Ο Κλοσόβσκι θα προσπαθήσει να δείξει ακόμα τους δεσμούς της αλήθειας με το πάθος και τη μεροληψία, σύμφωνα με το μάθημα του Νίτσε, και πέρ' από αυτό θ' αναστοχαστεί την παραγωγή της σκέψης από τους βιωμένους τόνους και τις ψυχικές αντηχήσεις, σύμφωνα με το πάθημα του Νίτσε... Στο τέταρτο δοκίμο, τέλος, ανακοίνωσή του στο Συνέδριο του Cerisy (1972, «Circulus Vitiosus»), θα επαναφέρει κάτι σαν ουτοπική διάσταση της σκέψης του Νίτσε, μολονότι εξαιρετικά αμφίσημη, στην ιδέα μιας μυστικής κοινότητας πειραματιστών φιλοσόφων-καλλιτεχνών, οι οποίοι, έχοντας συνειδητοποιήσει εκείνο που τρέμουν όλες οι εξουσίες, ότι η αιώνια επιστροφή καταργεί μαζί με τις ταυτότητες και όλες τις σημασίες των πράξεων· θα ξεδιπλώνουν τη δράση τους σαν παιχνίδι και σαν ατέρμονο πειραματισμό μέσα στον (αέναα αυτοακυρούμενο) χρόνο. Διαβλέπει ίσως κάποιος εδώ, σε τούτη την τελευταία παράδοξη ιδέα του Κλοσόβσκι, μιαν αντήχηση των περιθωριακών κινημάτων και του πνεύματος των αντισυμβατικών κοινωνικών πειραματισμών της δεκαετίας του '60: μια άλλη «αντι-πολιτική» οικείωση του Νίτσε στον ταραγμένο ορίζοντα της ίδιας εποχής, σύμμετρη με τα απονενοημένα εγχειρήματα των Γάλλων φιλοσόφων, που με τον Κλοσόβσκι αγγίζουν πιθανώς τον ύψιστο βαθμό της ιστορικής τους αυτοσυνειδησίας.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/03/2004