Ο μεταφραστής Σεφέρης

Ο μεταφραστής Σεφέρης δε βρίσκεται, δυστυχώς, στο ύψος του ποιητή· ούτε του στοχαστή.
Οι μεταφράσεις της Έρημης Χώρας και του Φονικού στην εκκλησία του Έλιοτ και οι «μεταγραφές» της Αποκάλυψης και του Άσματος Ασμάτων περιέχουν αδιαμφισβήτητα λάθη και ποικίλα ολισθήματα. Παρέμειναν ωστόσο για πολλά χρόνια στο απυρόβλητο και συνεχίζουν και σήμερα να θεωρούνται άψογες και αναντικατάστατες, και να ανατυπώνονται με αξιοσημείωτη συχνότητα.
Το ανά χείρας βιβλίο καταγράφει, με τη δέουσα επιμέλεια και αυστηρότητα, τις αδυναμίες των σεφερικών μεταφράσεων· παράλληλα, επισημαίνει και σχολιάζει το γεγονός ότι οι αρμόδιοι κριτικοί, στο σύνολό τους σχεδόν, δεν αντιμετώπισαν το θέμα, εθελοτυφλώντας ή συγκαλύπτοντας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η μεταφραστική δραστηριότητα του Σεφέρη αρχίζει στα 36 του χρόνια και συνεχίζεται μέχρι και λίγο πριν από το θάνατό του, με πέντε εν συνόλω βιβλία: την Ερημη Χώρα (1936) και το Φονικό στην εκκλησιά (1963) του Τ.Σ. Ελιοτ, το Ασμα ασμάτων (1965), την Αποκάλυψη (1966) του Ιωάννη και τις Αντιγραφές (1965), όπου μεταφράζονται δεκατέσσερις Γάλλοι και αγγλόφωνοι συγγραφείς. Ολες οι σεφερικές μεταφράσεις, με την εξαίρεση ίσως των Αντιγραφών, διαβάστηκαν πολύ και οι περισσότερες επαινέθηκαν τα μάλα.

Ο Ξ.Α. Κοκόλης έρχεται με το ανά χείρας βιβλίο όχι μόνο να απομυθοποιήσει τον μεταφραστή Σεφέρη, αλλά και να ψέξει την κριτική για την αποθέωσή του. Κανένας, σημειώνει ο Κοκόλης, από τους κριτικούς που ασχολήθηκαν με τις σεφερικές μεταφράσεις (Κλέων Παράσχος, Νίκολας Μπαχτίν, Ρόμπερτ Λίντελ, Φίλιπ Σέραρντ, Εντμουντ Κίλι, Αντρέας Καραντώνης, Γιάννης Χατζίνης, Στέλιος Αρτεμάκης, Θεόδωρος Ξύδης, Rowenta Fowler, Γ.Π. Σαββίδης και Γιώργης Γιατρομανωλάκης) δεν διατύπωσε την παραμικρή επιφύλαξη για το αποτέλεσμά τους. Μόνο ο Νάσος Βαγενάς εμφανίζεται εν έτει 1984 να θέτει εν αμφιβόλω τις επιδόσεις του Σεφέρη ως μεταφραστή και να ανοίγει τον δρόμο για τη συζήτηση, την οποία διευρύνει τώρα και συνάμα θεμελιώνει συστηματικότερα ο Κοκόλης.

Ο μελετητής πιστεύει πως ο παρατεταμένος ενθουσιασμός ή και η διακριτική σιωπή της κριτικής για το μεταφραστικό Σεφέρη (η τελευταία για περιπτώσεις όπως του Κίλι και του Σαββίδη) οφείλονται σε κάποια εκστρατεία συγκάλυψης του ζητήματος. Πρόκειται για μια παράπλευρη υπόθεση, που έτσι κι αλλιώς δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί - γι' αυτό και εκείνο το οποίο έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι να δούμε τον ίδιο τον κριτικό έλεγχο του Κοκόλη τόσο στις ειδικές του επισημάνσεις όσο και στα γενικά του συμπεράσματα.



Παρανοήσεις, ανακρίβειες και πραγματικά λάθη



Με εξαντλητική ανάγνωση των πρωτότυπων πηγών, που παραλληλίζονται βήμα προς βήμα με τα σεφερικά μεταφράσματα, ο Κοκόλης εντοπίζει τον έλεγχό του ως προς τα πεπραγμένα του ποιητή σε τρία σημεία: σε γλωσσικές αδεξιότητες ή υφολογικά ατυχήματα, σε παρανοήσεις ή ανακρίβειες και σε πραγματικά λάθη, που είναι προφανώς και η σοβαρότερη, η πλέον αντικειμενική και αξιοπρόσεκτη μομφή. Σε ό,τι αφορά τα όντως σφάλματα, τα επιχειρήματα του Κοκόλη είναι αφοπλιστικά - τα επικυρώνει με τον τρόπο του και ο Peter Mackridge στην επιστολή που του απευθύνει από την Οξφόρδη το Μάρτιο του 2000, και η οποία δημοσιεύεται τώρα υπό μορφή εύγλωττου επιμέτρου στις τελευταίες σελίδες του τόμου.

Σε ό,τι αφορά τις αδεξιότητες ή τις ανακρίβειες, το υλικό ανήκει οπωσδήποτε σε άλλης τάξης κατόπτευση. Οι παρατηρήσεις του Κοκόλη προδίδουν και πάλι ευστοχία (μαζί δε και μεγάλη ποιητική ευαισθησία), αλλά το υποκειμενικό στοιχείο παρεισδύει εκ των πραγμάτων στις αιτιάσεις τους. Καταλαβαίνει κανείς γιατί απορρίπτει ο Κοκόλης διάφορες επιλογές του Σεφέρη, νιώθει, όμως, την ίδια ώρα και για ποιον λόγο ακολουθεί ο ποιητής τον δρόμο που ακολουθεί (αναφέρομαι περισσότερο στον Ελιοτ και λιγότερο στον Ιωάννη ή στο Ασμα ασμάτων, όπου ακόμη και οι αδεξιότητες ή οι ανακρίβειες αποκτούν ένα μεγαλύτερο βάρος). Οπως κι αν ζυγίσουμε, παρ' όλα αυτά, στο τέλος, το θέμα, το γενικό συμπέρασμα του Κοκόλη δεν μπορούμε να το αγνοήσουμε: η μεταφραστική ικανότητα του Σεφέρη δεν είναι ισάξια της ποιητικής του δύναμης ή της κριτικής του ευστροφίας, κι η ετοιμότητα ή ο μόχθος που επιδεικνύει όταν συνθέτει στίχους ή δοκίμια δεν εμφανίζονται με την ίδια ένταση και όταν μεταφράζει.



Τι ενοχλεί περισσότερο;



Πολλά από τα αγκάθια τα οποία δικαίως ανασκαλεύει και ανακινεί ο Κοκόλης στις σεφερικές μεταφράσεις δεν προκαλούν αληθινή ενόχληση στο σύγχρονο αναγνώστη, που μπορεί να συνεχίσει απρόσκοπτα την πορεία του και χωρίς να τα γνωρίζει (άλλο ερώτημα, βεβαίως, είναι το τι ακριβώς του μεταφέρεται έτσι από το πρωτότυπο). Η φανερή ενόχληση προέρχεται, νομίζω, από μία και μοναδική κατεύθυνση: τον παλαιοδημοτικισμό του Σεφέρη, που όχι μόνο εκδηλώνεται κάθε τόσο στο μεταφραστικό του λόγο αλλά και κάνει εξαιρετικά ανοίκεια τα χωρία τα οποία εκάστοτε τον περιβάλλουν. Ο Κοκόλης, που ταυτίζεται εν προκειμένω πλήρως με τον Βαγενά, δεν επιζητεί να ξεμπερδέψει όπως όπως με το τουλάχιστον παράξενο αυτό φαινόμενο. Μεγαλωμένος μέσα στο πνεύμα του μαχόμενου δημοτικισμού, μας λέει προσφυώς ο μελετητής, ο Σεφέρης δεν κατορθώνει εν συνεχεία να αποβάλει ορισμένες αγκυλώσεις και ιδεοληψίες του.

Γιατί, όμως, σκέφτομαι με τη σειρά μου, δεν παρουσιάζεται το ίδιο πρόβλημα και στην ποίησή του; 'Η, για να το διατυπώσω διαφορετικά και κάπως προκλητικότερα, γιατί δεν μας ενοχλούν όμορες (και ασφαλώς εύκολα αναγνωρίσιμες) καταστάσεις στους στίχους του; Υποθέτω, επειδή ο ποιητής κινείται εκεί σ' ένα χώρο τον οποίο ελέγχει καθ' ολοκληρίαν (χωρίς το φάντασμα του πρωτοτύπου) και διαθέτει την ευχέρεια, ακόμη κι όταν προκύπτει η παλαιοδημοτικιστική κακοτοπιά, να αποφεύγει την παγίδα και να βγαίνει άθικτος (ή, εν πάση περιπτώσει, με μερικές μόνο αμυχές) από τη μάχη.

Ο Κοκόλης δηλώνει πολλές φορές στη διάρκεια της διαδρομής του την αιρετική του στάση κι είναι σαν να προετοιμάζεται να δεχτεί ποικίλες επιθέσεις για τον έλεγχό του.

Δεν θα αποκλείσω τις επιθέσεις, αλλά νομίζω πως από καιρό έχουμε αρχίζει να συζητάμε εκ νέου τον Σεφέρη - και όχι μόνο το μεταφραστή. Κι είναι φυσικό και αναμενόμενο - με όλες τις υπερβολές και τις αστοχίες που μπορεί να φέρουν (που φέρνουν πάντα) οι όποιες αναθεωρήσεις. Η δουλειά του Κοκόλη δεν διακατέχεται, ωστόσο, ούτε από υπερβολή ούτε από προκατάληψη - και συνιστά μια πολύ ουσιαστική συμβολή σε όλη τη σημερινή κριτική συζήτηση περί τον Σεφέρη και το έργο του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/08/2002