Σε τί βοηθά λοιπόν η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη

Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση (αυτή εδώ η ποίηση, λέω) στα υψηλά σου ιδανικά, στη συνείδηση του χρέους στο μεγάλο πέρασμα από τον καταναγκασμό στις συνθήκες της ελευθερίας; Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση -αυτό, έστω, που εγώ ποίηση ονομάζω. (Ας ζήσουμε λοιπόν και μ' αυτά ή μόνο μ' αυτά).




Κριτική

Στην ανά χείρας μελέτη ο συγγραφέας αποπειράται την "ποιητική προσωπογραφία" του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η σχέση του με το έργο του ποιητή μακρόχρονη και καθοριστική από τα πρώτα εφηβικά του χρόνια. Αναλυτικότερα ο συγγραφέας σχολιάζει τις "εφαπτομένες και αποκλίνουσες" στον ποιητικό χώρο του Αρη Αλεξάνδρου και του Μανόλη Αναγνωστάκη, την "αριστερή" κριτική που δέχτηκε η ποίηση του Αναγνωστάκη, την ποιητική "χριστολογία" στο έργο του. Ο τίτλος του βιβλίου παραπέμπει σε συγκεκριμένο ποίημα του Αναγνωστάκη με την σκέψη ότι γενικά η ποίηση και ειδικότερα η περίπτωση Αναγνωστάκη έχει βοηθήσει και συνεχίζει να βοηθήσει τον άνθρωπο του τόπου και των χρόνων μας να ζει καλύτερα. Το βιβλίο κλείνει με δύο επίμετρα: ένα που αφορά τον "ξένο εαυτό" ένα σημαντικό κοινωνικοπολιτικά συστατικό της σύγχρονης ποιητικής παραγωγής. Το δεύτερο επίμετρο αναφέρεται με τρόπο παιγνιώδη στο alter ego του Μ. Αναγνωστάκη, τον σκανδαλώδη Μανούσο Φάσση. Και τελειώνει με παραλαγή των στοίχων με τους οποίους χαιρέτησε ο Παλαμάς την εμφάνιση του Γιάννη Ρίτσου.

Προδίδετε πάλι την Ποίηση, λέει στον ποιητή ένας αφηγητής κρυμμένος στο ποίημα «Ποιητική», το πρώτο της συλλογής Ο στόχος. Και όντως, αν η ποίηση είναι επικοινωνία ή «λογοτεχνία προφορική» (Σεφέρης), τότε τόσο ο ποιητής όσο και ο κριτικός, από τη δική του ο καθένας οπτική, την προδίδουν, όταν αντικαθιστούν την ομιλία με εικόνες και σύμβολα, όπως το ζητούν η ρητορική και οι θεωρίες περί ποιήσεως. Βέβαια οι εικόνες του Αναγνωστάκη ξεπροβάλλουν μέσα από τα βιώματά του, όπως «το σιδερόφρακτο παράθυρο του κελιού», και οι εμπειρίες που μοιράζεται μαζί μας γίνονται λιγότερο ή περισσότερο διαβρωτικές, σύμφωνα με την ένταση της πρόσληψής τους από το υποκείμενο (που γράφει ή διαβάζει).


Αυτό, έστω, που εγώ ποίηση ονομάζω (Η Συνέχεια 3). Δεν πρόκειται για αμφισβήτηση του Αλλου ή του Εγώ, αλλά για μια συγκεκριμένη λειτουργία της ποίησης και δίνει μια απάντηση στην ερώτηση που απασχολεί τη φιλοσοφία εδώ και χιλιετίες: Ποια είναι η θέσις της ποίησης;


Στο βιβλίο του για την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, ο Ξ. Α. Κοκόλης δημοσιεύει «μελέτες και σημειώματα» που έγραψε από το 1979 ως το 1997. Μελετά θέματα όπως η εικόνα του Χριστού, ο ξένος εαυτός, οι σχέσεις ποίησης και κριτικής, κυρίως της στρατευμένης κριτικής· συγκρίνει επίσης τον Αναγνωστάκη με άλλους ποιητές.

Στο πιο πρόσφατο μελέτημά του για τον ποιητή, «Η ποιητική "Χριστολογία" του Μανόλη Αναγνωστάκη» (1997), εξετάζει όλες τις αναφορές στο πρόσωπο του Ιησού και επισημαίνει τις ανατροπές εννοιών και συμβόλων, όπως Κρίνε για να κριθείς ή την προδοσία των ψαράδων από τον Ιησού που σηματοδοτεί την «αδιέξοδη εμμονή στην αρχική πίστη». Θα μπορούσαμε βέβαια να πούμε ότι στο ποίημα «Μιλώ» (Η συνέχεια 2), με τη λέξη Αυτός δεν υποδηλώνεται μόνο ο Ιησούς αλλά η έννοια της θεότητας, καθώς τον στίχο Κι όταν Αυτός τους πρόδωσε αυτοί δεν αρνηθήκαν, τον ακολουθεί το Κι όταν Αυτός δοξάστηκε αυτοί στρέψαν τα μάτια, που περιέχει μια διαφορετική ανατροπή: οι ψαράδες αποστρέφουν το πρόσωπό τους, όπως ο Θεός στην Παλαιά Διαθήκη. Έχουμε άραγε να κάνουμε με τη ρομαντική εκδοχή, τον άνθρωπο προδομένο από τη Θεότητα (εδώ: τα ιδανικά του σε επίσημη μορφή) ή μήπως υπάρχει μια σύγχυση ανάμεσα στο άτομο και στην ιδεολογία; Σε ένα τέτοιο σύμπαν, άνθρωποι και «θεότητα» παύουν να είναι ευδιάκριτες οντότητες.


Το βιβλίο διαβάζεται με ενδιαφέρον, όχι μονάχα γιατί παρουσιάζεται με τρόπο σεμνό και απέριττο, γραμμένο σε προφορικό λόγο, δημιουργώντας άμεση επαφή με τον αναγνώστη, όπως η ποίηση που μελετά, αλλά και γιατί περιέχει πολλά ποιήματα του Αναγνωστάκη. Ο κριτικός σωπαίνει για να ακουστεί η φωνή του ποιητή. Πίσω από αυτή τη μέθοδο, όπως πίσω από κάθε μέθοδο, κρύβεται μια ιδεολογία: ο στίχος Το θέμα είναι τώρα τι λες (Ο στόχος), δεν αφορά μονάχα τη στάση του ποιητή μπροστά στα γεγονότα αλλά και τη στάση του κριτικού μπροστά στο πρωτογενές κείμενο που καλείται να σχολιάσει.


Ο συγγραφέας μιλά αποκλειστικά από τη σκοπιά του ποιήματος και δεν διστάζει να αποκαλεί την προσέγγισή του φιλολογική, με τη βαριά κληρονομιά, θετική και αρνητική, του όρου. (Ο Μανόλης Αναγνωστάκης αναρωτιέται «με τρόμο» στο βιβλίο του Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης: Να βγω για λίγο από τον αυστηρό φιλολογικό μονόδρομο;). Ο Ξενοφών Κοκόλης παραμένει πάντα πιστός στο ποίημα: «να μην παραποιηθεί το στοιχειώδες ποιητικό νόημα», «το ποίημα δεν λέει αυτό που η κριτική παλεύει να αποδείξει», «η κριτική παραποιεί το ποίημα»· με συνεχή κριτική της κριτικής, επιστρέφει θριαμβευτικά στο κείμενο. Νιώθει κάθε στιγμή ότι έχει να κάνει με σπουδαία ποίηση που ξέρει να επικοινωνεί χωρίς διαμεσολαβητές.


Εξάλλου, αν και πιστός στο κείμενο, δεν ξεχνά ποτέ τον ρόλο του ιστορικού περικειμένου ή μάλλον ότι η ιστορία είναι το κείμενο στο οποίο ο ποιητής τοποθετείται και υφαίνει συνάμα με τα δικά της νήματα και με τα δικά του, μετατρέποντάς την έτσι σε μια μορφή διακειμένου. Ο αναγνώστης παρασύρεται στον βιωματικό χώρο του ποιητή. Και καλείται να θέσει το ερώτημα αν η βιωματική πρώτη ύλη είναι βιογραφική και ποιες είναι οι σχέσεις βιώματος και βιογραφίας.


Στο ερώτημα του ποιητή και του μελετητή του Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση;, μπορούμε να απαντήσουμε. Αυτή η ποίηση-συνομιλία (Γιάννης Δάλλας, Το Βήμα 19-2-72 και Νέο επίπεδο, αφιέρωμα στον Αναγνωστάκη, Νοέμβριος 2000), η πολιτική ποίηση που διαρκώς αυτοσαρκάζεται, όπως τονίζει σε πολλά σημεία του βιβλίου του ο Ξ. Α. Κοκόλης, ποίηση ποιητή που πρώτα ποιεί και στη συνέχεια γράφει, μας δείχνει πώς να γκρεμίσουμε τον τοίχο της άλλης ποίησης πίσω από την οποία κρύβουμε το πρόσωπο, ώστε η ποίηση να γίνει ο τρόπος να μιλήσουμε και όχι ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε το πρόσωπό μας.

Ζωή Σαμαρά, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 27-05-2001