Η ανατολή της δύσης

Όταν το Νοέμβρη του 1437 ξεκίνησε απ' την Κωνσταντινούπολη μια αντιπροσωπεία από επτακόσιους περίπου επιφανείς Βυζαντινούς, με επικεφαλής τον ίδιο τον αυτοκράτορα μα και τον πατριάρχη, για τη Σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας, όλοι γνώριζαν καλά πως δεν θα έλυναν εύκολα τις θεολογικές διαφορές που είχαν οδηγήσει στο Σχίσμα. Ούτε άλλωστε τον ορθόδοξο κόσμο θα έπειθαν για την αγαθότητα των Καθολικών, αφού ήταν πάντοτε νωπό το 1204 και οι Φράγκοι πίεζαν όπου είχαν εγκατασταθεί. Κι ούτε τέλος ήτανε βέβαιο πως οι Οθωμανοί θα αποτρέπονταν επειδή θα έβρισκαν στον Κεράτιο στρατό, στόλο και χρήματα από τη Δύση.
Έτσι κάπως θα άρχιζε η γνωστή αιώρηση ανάμεσα στην καθ' ημάς Ανατολή και την εξιδανικευμένη στη φαντασία μας Δύση. Στη Σύνοδο, μπροστά στα μάτια των Καθολικών που καιροφυλακτούν, ξετυλίγονται ανελέητα όλα τα δεινά, οι αντιθέσεις μα και οι δεξιότητες των Βυζαντινών: γνωρίσματα του γένους αναλλοίωτα. Τότε ήταν μαζί και τραγικά μιας και παιζότανε η τελευταία πράξη για έναν κόσμο που επέμενε να προσδοκά, παρά τη μέγγενη που όλο και έκλεινε...
Σε λίγο η Βασιλεύουσα θα γείρει οριστικά. Θα επιβιώσει όμως το πιο πολύτιμο: αυτός ο κόσμος που ξέρει να πορεύεται, στον ίδιο δρόμο αιώνες
τώρα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



1437 Δεκατρία χρόνια πριν από την άλωση της Πόλης, μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα μάλλον ζοφερή, με διάσπαρτα τα σημάδια της φθοράς, με ανεπούλωτες τις πληγές από τις λεηλασίες των σταυροφόρων, με τους Οθωμανούς προ των πυλών, γίνονται πυρετώδεις προετοιμασίες για τη συγκρότηση της αντιπροσωπείας που θα πήγαινε στην Ιταλία, για τη σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας, με στόχο την εξασφάλιση έμψυχης και υλικής βοήθειας, για την αντιμετώπιση του καιροφυλακτούντος αλλόθρησκου εχθρού. Επικεφαλής αυτής της αντιπροσωπείας που, εντέλει, αριθμεί περί τα επτακόσια άτομα, είναι ο αυτοκράτορας Ιωάννης Παλαιολόγος, ο πατριάρχης και, βέβαια, αρκετά σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής, όπως ο Βησσαρίων, ο Μάρκος ο Ευγενικός, ο Πλήθων ή Γεώργιος Γεμιστός, ο Γεώργιος Γεννάδιος ή Σχολάριος, ο Μέγας Εκκλησιάρχης Σίλβεστρος Συρόπουλος κ.ά. «υψηλόφρονες, μερικοί γνωστικοί, άλλοι βαρύγδουποι και ματαιόδοξοι και άλλοι οσφυοκάμπτες και μετεωριζόμενοι». Ανάμεσά τους και ο Νικόδημος, το μόνο πλασματικό πρόσωπο του αφηγήματος, ο οποίος ακολουθεί την αντιπροσωπεία ως βοηθός και άνθρωπος της εμπιστοσύνης του Μεγάλου Εκκλησιάρχη, του Σίλβεστρου.

Ολοι αυτοί πηγαίνουν στην Ιταλία, εγκαταλείποντας τον λαό απροστάτευτο, χωρίς τους πολιτικούς και τους θρησκευτικούς ηγέτες του, με το τούρκικο χνώτο στον λαιμό, με την πικρή αίσθηση της υποταγής στους Δυτικούς και τη διαίσθηση ότι η μεγαλόσχημη επιχείρηση δεν θα έχει το ποθητό αποτέλεσμα. Τα σημάδια κάθε άλλο παρά ευοίωνα είναι, κι αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά όλοι οι υψηλοί αξιωματούχοι· ιδίως ο αυτοκράτορας, ο οποίος βρίσκεται σε πλήρη απόγνωση, εκτεθειμένος σε πλήθος διασταυρούμενων αξιώσεων και συμφερόντων, μη ξέροντας ποιον να πρωτοπείσει: τους Δυτικούς, τους ενωτικούς, τους ανθενωτικούς, τον αμιρά ή τον λαό του. Γιατί δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο τις αξιώσεις και τις όποιες μεθοδεύσεις του πάπα· έχει και να κατευνάσει τα πάθη και τις αντιθέσεις που εκδηλώνονται ή υποβόσκουν ανάμεσα στους δικούς του· να διευθετήσει την πολυγνωμία που τους διαιρούσε, αφού πέρα από τη βασική αντιπαράθεση των ανθενωτικών υπό τον Μάρκο τον Ευγενικό και των ενωτικών υπό τον Βησσαρίωνα, υπήρχαν και οι απόψεις όλων των άλλων, μυστικών και μπιστικών συμβούλων του, του Αμιρούτζη, του Καντακουζηνού, του Γεμιστού και άλλων, που έστεκαν εμπόδιο στον καθορισμό μιας κοινής γραμμής πλεύσης.

Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, τα αποτελέσματα της Συνόδου Φεράρας - Φλωρεντίας ήταν τα αναμενόμενα, τουλάχιστον για όσους είχαν επίγνωση της πραγματικότητας· η πολυπόθητη συμφωνία, με άλλα λόγια η ένωση των εκκλησιών, δεν κατέστη δυνατόν να επιτευχθεί, αφού για να γίνει κάτι τέτοιο έπρεπε να γίνουν δεκτές όλες οι αξιώσεις των καθολικών, όχι μόνο για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος αλλά για όλα: για τα άζυμα, για τα πρωτεία και για το καθαρτήριο. Ο δραματικός επίλογος γράφτηκε με τα λεγόμενα του πάπα: «Λοιπόν, εποιήσαμεν ουδέν!». Η Βασιλεύουσα έμελλε να πληρώσει τα λάθη της, να υποταχθεί στην προδιαγεγραμμένη μοίρα της, έχοντας όμως εκπληρώσει τον ιστορικό προορισμό της: έχοντας δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη συνέχειά της στη Δύση, όπως διαπιστώνει με την αναπτυγμένη διορατικότητά του το μόνο, όπως ειπώθηκε ήδη, πλασματικό πρόσωπο του μυθιστορήματος: ο Νικόδημος, ο οποίος σε μία στιγμή επώδυνης περισυλλογής, κι ενόσω ακόμα διαρκούν οι εργασίες της συνόδου, στην Ιταλία, προβλέποντας την επερχόμενη πτώση της αυτοκρατορίας, λέει στον Μέγα Εκκλησιάρχη Σίλβεστρο: «Εδώ σαν ν' ανοίγει ένα άλλο κεφάλαιο από τ' ίδιο όμως βιβλίο. [...] Μπορεί να μας μακελέψουν οι άπιστοι, να μας συρρικνώσουν, ακόμα και να μας ξεριζώσουν κάποτε από τη γη μας. Ε, και; τον τόπο αυτό εμείς θα τον νομίζουμε πάντα καταδικό μας. Στην ψυχή μας εννοώ, γέροντα· αυτό μετράει. Ομως κι εδώ υπάρχει συνέχεια. Νομίζω πως τώρα δα ανατέλλει. Η Δύση, γέροντα, τώρα ανατέλλει μες στον άνθρωπο. Μα η Ανατολή είν' εκεί και δε νοείται Δύση χωρίς την Ανατολή».



Παντογνώστης αφηγητής



Ο Νικόδημος, έχοντας, εξαιτίας της ιδιότητάς του, τη δυνατότητα να παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τα συγκλονιστικά, για την τύχη της Αυτοκρατορίας, δρώμενα, φανερώνοντας μιαν αναπτυγμένη στο έπακρο ιστορική αίσθηση, ευαισθησία, κρίση και παρατηρητικότητα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι αποτελεί την persona του παντογνώστη αφηγητή-ιστορητή. Ταυτόχρονα, αποτελεί τον δίαυλο· τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην πραγματική ιστορία, τα πραγματικά γεγονότα, και τη στενά εξαρτημένη απ' αυτά μυθοπλασμένη ιστορία της ζωής του, αφού τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη εξελίσσονται παράλληλα μέσα σε ένα κοινό αφηγηματικό πλαίσιο, συνθέτοντας το ανά χείρας ιστορικό μυθιοστόρημα. Ο συγγραφέας του οποίου δεν περιορίζεται σε μια επιφανειακή, οριζόντια, χρονικά παρατακτική, αφήγηση των επιμέρους επεισοδίων και των καταστάσεων που είχαν ως κατάληξη την Αλωση της Πόλης από τους Τούρκους· περιγράφει μία σειρά από συμβάντα, πράξεις και παραλείψεις, διλήμματα και υπολογισμούς υπαρκτών και πλασματικών προσώπων, προχωρώντας σε εξονυχιστικές -και ιστορικά τεκμηριωμένες- αναζητήσεις των φανερών ή των τεκμαιρόμενων προθέσεων και σκοπιμοτήτων που τα ώθησαν σ' αυτές, συνυφαίνοντας ιστορικές εξηγήσεις με την αφήγηση. Δεν μετακινείται απλώς από το ένα επεισόδιο στο άλλο, καθώς, με εφόδιο την ύστερη γνώση, προσπαθεί να εντοπίσει και να ψηλαφήσει την αλληλουχία τους, ώστε να προχωρήσει στη σύνθεσή τους, στην κορυφή της οποίας υψώνεται, με τρόπο ομολουγουμένως δραματικό, το ερώτημα για την τύχη του γένους.



Αρχεία και ντοκουμέντα



Αν ήθελε κάποιος να θέσει με τη σειρά τις ιδιότητες με τις οποίες λειτούργησε ο Κωνσταντίνος Κοκόσης για τη συγγραφή του βιβλίου του Η Ανατολή της Δύσης, θα προέτασσε, αναμφίβολα, την ιδιότητα του ερευνητή, αφού είναι κάτι παραπάνω από προφανές ότι ανέτρεξε σε πλήθος αρχείων και ιστορικών ντοκουμέντων· δεύτερη θα τοποθετούσε την ιδιότητα του ιστορητή και, τρίτη, συνθετική των δύο προηγούμενων, την ιδιότητα του αφηγητή. Λέω συνθετική, γιατί η αφήγησή του προϋποθέτει επίπονη ιστορική έρευνα και, βέβαια, συνδυασμό του προκύψαντος υλικού τέτοιον, ώστε, παράλληλα με την απαραίτητη αντικειμενικότητα, να προκύψει η προσωπική αγωνία, θέαση και θέση του πεζογράφου· του ανθρώπου που επιθυμεί να αποτελέσει το σημείο διασταύρωσης της Ιστορίας γενικά, της ιστορίας του γένους του ειδικότερα και τού, σχετιζόμενου με τη μία και με την άλλη, ιστορικού του παρόντος. Γι' αυτό και δεν περιορίζεται στην παράθεση των γεγονότων που απομόνωσε αναδιφώντας αρχεία και ντοκουμέντα, αλλά, με επίγνωση ότι η ιστορία, όπως και η μυθοπλασία, μετέχει στο παιχνίδι της αφήγησης, προσδίδει στα ιστορικά γεγονότα την υφή τής αφηγηματικής πλοκής, αναπλάθοντας έτσι το παρελθόν και καθιστώντας παρόν τα διαχρονικά γνωρίσματά του. Πράγμα που επιχειρεί με την τεκμαιρόμενη πεποίθηση ότι, στο κάτω της γραφής, και η Ιστορία αποτελεί μία ιδιαίτερη μορφή μυθοπλασίας, χωρίς ωστόσο, να πάψει να είναι και αναπαράσταση μιας συγκεκριμένης, χωροχρονικά προσδιορίσιμης, ιστορικής πραγματικότητας.

Η αφήγηση στην Ανατολή της Δύσης είναι, παρά τη νηφαλιότητά της, διακριτικά συγκινημένη, κάτι που μάλον θα πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι ο αφηγητής, από ένα ολόκληρο πλήθος γεγονότων και καταστάσεων επιλέγει ό,τι ανταποκρίνεται αμεσότερα στην ιστορική του αίσθηση και ευαισθησία· ό,τι υποδαυλίζει, βαθιά μέσα του, τη συλλογική μνήμη, επιβεβαιώνει την ιστορικότητα και των πιο ατομικών εμπειριών του και τον κάνει να νιώσει την ανάγκη για έκφραση και για επικοινωνία. Κινούμενος από τη βεβαιότητα ότι ιστορώντας εδραιώνει και ενισχύει την ιστορική του υπόσταση, διασώζει, από ένα πλήθος ιστορικών συμβάντων και καταστάσεων, ό,τι πιστεύει πως είναι άξιο να διασωθεί. Και συνδυάζει επιτυχώς ιστορία και μυθοπλασία, δημιουργώντας έναν τύπο αφήγησης βασισμένον, κατά κύριο λόγο, σε ένα λογοτεχνικά δομημένο σύστημα συμβόλων, με φανερή ή τεκμαιρόμενη την πρόθεσή του να συμβάλει στην ανάδειξη της άποψης ότι «οι αληθινές ιστορίες του παρελθόντος βοηθούν στην αποκάλυψη των κυοφορούμενων δυνατοτήτων του παρόντος».



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/03/2005