Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα 1912-1943

ΚΡΙΤΙΚΗ



Την ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα ανακάλυψε πρώτος ο ελληνικός κινηματογράφος του 1950-60, όταν γύριζε σκηνές στη Ρόδο: στο Ξενοδοχείο των Ρόδων, στο Ενυδρείο ή στην Καλλιθέα. Είχε προηγηθεί η ιδιότυπη επίσκεψη του Δ. Πικιώνη το 1946 που, μαγεμένος από το απίστευτο ανακάτεμα των «σχημάτων» που άφησαν εκεί διάφοροι πολιτισμοί, θέλησε να συμβάλει στην αναμόρφωσή τους. Ακολούθησε η φαινομενική τουριστική ανάπτυξη πρώτα της Ρόδου, μετά της Κω, και όλη αυτή η σκηνογραφική αρχιτεκτονική λειτούργησε ως τέλεια εικόνα τουριστικής προβολής.

Αν μπορούσαν να δουν αυτές τις εξελίξεις οι Ιταλοί που συνέβαλαν στην προσπάθεια μεταποίησης των νησιών σε ιταλικές κτήσεις (1912-1943), θα έτριβαν τα χέρια τους. Μπορεί να μην ευδόκησε ο ιταλικός ιμπεριαλισμός και να διαβάζεται σήμερα ως σύντομο ιστορικό επεισόδιο, αλλά το ίχνος του στην αρχιτεκτονική των Δωδεκανήσων παραμένει. Αυτό δεν θέλησε να αναγνωρίσει η ελληνική πλευρά για μια σειρά ευνόητους λόγους. Η στροφή όμως του διεθνούς ενδιαφέροντος μετά το '70 γενικά προς τα ίχνη της ιταλικής αποικιοκρατίας και του φασισμού και οι σχετικές εκθέσεις που ακολούθησαν θα επηρέαζαν την ελληνική σκέψη. Το 1985 δημοσιεύει σχετικό άρθρο ο Α. Αντωνιάδης, το 1993-94 η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή οργανώνει στην Αθήνα έκθεση για την «ιταλική παρουσία» στα Δωδεκάνησα και το 1999 κυκλοφορεί η «μνημειακή» έκδοση των Martinoli και Perotti για την ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα. Συνάμα διάφορες επί μέρους έρευνες, ανακοινώσεις και διατριβές άρχισαν να εμφανίζονται από έλληνες μελετητές. Η σιωπή είχε σπάσει.

Οταν ανέλαβε τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, ο Βασίλης Κολώνας είχε ήδη δύο σχετικές ανακοινώσεις σε ελληνικά συνέδρια (1996, 1998). Πέρα από αυτές όμως είχε αποκτήσει εκτεταμένη γνώση της ευρωπαϊκής εκλεκτιστικής αρχιτεκτονικής και ιδιαίτερα της ευρωπαϊκής αποικιακής αρχιτεκτονικής, καθώς για πολλά χρόνια ερευνούσε την αρχιτεκτονική των ελληνικών παροικιών. Παρ' όλα αυτά το έργο του δεν ήταν εύκολο. Πέρα από την απαραίτητη απόκρουση των εθνοκεντρικών ιαχών, έπρεπε να αντιμετωπίσει μια ήδη εκτεταμένη κάλυψη του θέματος από ξένες εκδόσεις, όχι υποχρεωτικά ακριβείς. Επιπλέον έπρεπε να δείξει τι συνέβαινε παράλληλα στην ίδια την Ιταλία και να φωτίσει τη σχέση ανάμεσα στην ευρύτερη στρατηγική της ιμπεριαλιστικής Ιταλίας στις αφρικάνικες κτήσεις της και σε ό,τι συντελέστηκε στα Δωδεκάνησα. Το μεγαλύτερο ίσως επίτευγμα του βιβλίου είναι ότι όλα αυτά χώρεσαν σε σωστές αναλογίες σε 80 μόλις σελίδες δίγλωσσου κειμένου με συνοδευτικές εικόνες.

Οι αρετές του βιβλίου δεν σταματούν εκεί. Στους άθλους του περιλαμβάνονται η αποκάλυψη του πλούτου που κρυβόταν πίσω από την αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα, κάτι που αποδόθηκε λιτά και με σαφήνεια, και η διέλευση από πολύ επικίνδυνα νερά, ανάμεσα στις ιδεολογικές παγίδες του τότε ιταλικού καθεστώτος και στην αποτίμηση των ιταλικών έργων ως αυτούσια αρχιτεκτονική έκφραση.

Τα αδιέξοδα της ιταλικής παρουσίας στα Δωδεκάνησα είναι άπειρα, όπως και οι πιθανές διασυνδέσεις αυτού του ανανεωμένου ενδιαφέροντος με σύγχρονες νευρώσεις. Αίφνης, το διεθνές ενδιαφέρον για τους πολιτισμικούς παροξυσμούς του ευρωπαϊκού φασισμού μπορεί να εκφράζει μια νοσηρή περιέργεια αλλά ταυτόχρονα δείχνει τη διάχυτη ανησυχία για το πώς ακριβώς λειτουργεί η επίσημη ιδεολογία και τι μέσα χρησιμοποιούνται στην αρχιτεκτονική ενός απολυταρχικού καθεστώτος. Ειδικά στην περίπτωση της Ιταλίας, είναι γνωστές οι διαμάχες γύρω από τη μοιραία εμπλοκή του κινήματος του «ρασιοναλισμού» στην υπηρεσία του φασισμού, καθώς αυτός ο ήδη «στιγματισμένος» ρασιοναλισμός εξακολούθησε να κυριαρχεί απτόητος μεταπολεμικά.

Αυτό ακριβώς το τελευταίο στοιχείο, το διφορούμενο κάθε μορφολογικής επιλογής, όπως και η αυτοτιμωρία κάθε επιβλημένης «τομής» που εξαφανίζει τα ίχνη του παρελθόντος, είναι που κάνουν τόσο συναρπαστική την εξέταση της ιταλικής αρχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα. Γιατί εκείνο το «άλλο» που γοήτευσε τους πρώτους Ιταλούς που πάτησαν το πόδι τους στα νησιά ανταποκρίνεται στο «άλλο» που σήμερα διατρέχει τη μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Οι αποικίες των αρχών του 20ού αιώνα είναι άλλωστε φαιδρές πρόβες για ό,τι είχε να επακολουθήσει. Με άλλα λόγια, ένα τουλάχιστον κομμάτι της σύγχρονης αγωνίας για την αρχιτεκτονική έχει παράδοξα τις ρίζες του σε περιπτώσεις όπως τα Δωδεκάνησα.

Γιατί οι Ιταλοί, όπως μας εξηγεί ο Β. Κολώνας, έφτασαν στα νησιά αυτά ως φορείς «εκσυγχρονισμού», ως εισαγωγείς «νέας τεχνολογίας και τεχνογνωσίας» και εγγυητές νέων θεσμών. Το πρόγραμμά τους ήταν τεράστιο: ιστορικά κέντρα, έργα υποδομής, επεκτάσεις οικισμών και, το κυριότερο, δημιουργία μιας «νέας εικόνας» που «να γίνεται άμεσα αντιληπτή μέσα από τη συμβολική αξία των... μορφών». Το Βατερλό τους ήταν η τομή ανάμεσα σε «συνέχεια και ασυνέχεια... μοντερνισμό και παράδοση».

Η συνταγή της πλαστής Romanita, η «θεατρικοποίηση της αρχιτεκτονικής», η «φαντασιακή εικόνα του αποικιακού οριενταλισμού» - θυμίζουν γνωστές καταστάσεις στην ελληνική αρχιτεκτονική. Ισως το πιο ωραίο παράδειγμα του Β. Κολώνα είναι ο βυζαντινός τρούλος, που για να νομιμοποιηθεί η χρήση του σε εγκαταστάσεις αναψυχής έπρεπε πρώτα να βαφτιστεί «μουσουλμανικός». Πόσα ανάλογα έχουμε δει στην Ελλάδα!

Το πολύπλοκο αυτό υφάδι των αντιφάσεων και αναντίρρητων επιτευγμάτων της περιόδου υποστηρίζεται επάξια, συχνά με ιδανική συμπληρωματικότητα, από τις φωτογραφίες του Γ. Γερόλυμπου που καλύπτουν 122 σελίδες. Η ιδιαίτερη ικανότητά του να φωτογραφίζει αρχιτεκτονική έχει αποδειχθεί στο παρελθόν, οπότε η παρουσία ορισμένων εξαιρετικών λήψεων δεν μας εκπλήσσει. Μοναδικές θα θεωρούσα το «άνοιγμα» στο τμήμα των φωτογραφιών (σ. 83), την παραλιακή ζώνη περιπάτου στη Ρόδο (σ. 104), την αγροικία στα Κολύμπια (σ. 141), εκείνες του κέντρου «Ελλη» (σ. 107) και το εσωτερικό του Δικαστικού Μεγάρου (σ. 124).

Τέλος, η δύσκολη για μια δίγλωσση έκδοση καλλιτεχνική επιμέλεια οφείλεται στον πολύπειρο Δ. Καλοκύρη, που ίσως περιττεύει να δηλώσουμε πόσο συνέβαλε στην άρτια παρουσίαση του βιβλίου.



Δημήτρης Φιλιππίδης (αρχιτέκτονας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 27-10-2002