Τα ανάλεκτα του Κομφούκιου 2 τόμοι

Κανένας άλλος από τους μεγάλους πολιτισμούς της ανθρωπότητας δεν ταυτίστηκε τόσο απόλυτα με ένα και μόνο ιστορικό πρόσωπο -που μοιάζει έτσι να 'ναι από κοινού ο θεμελιωτής και ο κύριος εκφραστής του- όπως ταυτίστηκε με τον Κομφούκιο ο πολιτισμός της Κίνας και της Απω Ανατολής γενικότερα. Όσο κι αν ξέρουμε σήμερα ότι η ταύτιση αυτή δεν ήταν καθόλου αυτονόητη την εποχή που έζησε ο ίδιος και ότι συνδέθηκε, αιώνες μετά, με την ανάγκη ν' αποκτήσει η νεοσύστατη Ενιαία Αυτοκρατορία επίσημη φιλοσοφία, παραμένει το γεγονός πως και τότε ώς τις μέρες μας η οποιαδήποτε κοινωνική, πολιτική και πνευματική εκδήλωση στην Κίνα και τις άλλες χώρες της περιοχής μοιάζει να πηγάζει κατ' ευθείαν από τη διδασκαλία του Κομφούκιου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι μεγάλη χαρά να βλέπεις να αποδίδεται από το πρωτότυπο στη δική σου γλώσσα -έστω και τόσο καθυστερημένα- ένα από τα πιο θεμελιώδη κείμενα του σινικού πολιτισμού. Τα «Ανάλεκτα» του Κομφούκιου (571-479 π.Χ.) άρχισαν να μεταφράζονται στις ευρωπαϊκές γλώσσες από το 18ο αιώνα και έκτοτε οι διάφοροι σινολόγοι δεν σταμάτησαν τις απόπειρές τους να αποδώσουν τους λόγους του μεγάλου αυτού δασκάλου της Κίνας όσο το δυνατόν πιο πιστά στο κινεζικό κείμενο και στο νόημά του. Πρόκειται για ένα κείμενο εξαιρετικά πυκνό και λιτό, γεμάτο ασάφειες όχι μόνο για το Δυτικό αναγνώστη, αλλά και για τους ίδιους τους Κινέζους. Η ύπαρξη άλλωστε Ερμηνευτικών Σημειώσεων, που από την αρχαιότητα ολοένα και εμπλουτίζονται, δείχνει το μέγεθος του προβλήματος. Η ελληνική έκδοση των «Αναλέκτων» είναι δίγλωσση -κινεζικό κείμενο και νεοελληνικό- και αποτελείται από τρία τμήματα: Την Εισαγωγή, το Κείμενο του Κομφούκιου και τα Ερμηνευτικά Σχόλια. Για τον Ελληνα αναγνώστη είναι βέβαια μια περιττή πολυτέλεια η έκδοση και του κινεζικού κειμένου, αλλά, όπως σημειώνει ο Σ. Χαλικιάς στην Εισαγωγή του: «Μένει τώρα η ελπίδα πως όλη αυτή η δουλειά θ' αποτελέσει ένα επιπλέον κίνητρο για όποιους από τους δικούς μας αποφασίσουν να εισέλθουν στο λαβύρινθο αυτής της γλώσσας, να επιλέξουν να στραφούν στη μελέτη των κλασικών κειμένων αυτού του σπουδαίου και ιδιόμορφου πολιτισμού, που μπόρεσε να δει τον κόσμο και τον άνθρωπο από άλλη σκοπιά. Σκοπιά που, στο αδιέξοδο που φτάνει η δική μας, ίσως αποδειχθεί πολύτιμο βοήθημα για όλους».

Ο Ελληνας μεταφραστής χρησιμοποιεί -ορθώς- θεμελιώδεις έννοιες της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας στην απόδοση των βασικότερων ιδεογραμμάτων του κειμένου και παραθέτει στις Σημειώσεις τα σχετικά αποσπάσματα από Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Οι Ελληνες και οι Κινέζοι δεν είχαν καμία επαφή, τουλάχιστον ώς την ελληνιστική εποχή. Υπήρξαν όμως παράλληλοι οι φιλοσοφικοί δρόμοι τους. Δύο μεγάλοι πολιτισμοί ασύμπτωτοι, αλλά παράλληλοι σε πολλά και κυρίως σε θέματα διοίκησης, αρετής και ηθικής.

Βεβαίως, οι Κινέζοι φιλόσοφοι -αλλά και οι πολιτικοί άντρες της Κίνας- δεν επεξεργάστηκαν συστήματα πολιτικά. Η Κίνα έμεινε «κολλημένη» σε ένα σύστημα πριγκιπάτων και δεν γνώρισε τις συνεχείς αλυσιδωτές ανατροπές της Ελλάδας. Σήμερα -εδώ και 50 περίπου χρόνια- οι σινολόγοι (οι περισσότεροι από αυτούς ανήκουν στην κινεζική διασπορά) προσπαθούν να εντοπίσουν τις ομοιότητες αλλά και τις διαφορές ανάμεσα στους δύο μεγάλους αρχαίους πολιτισμούς, οι οποίοι συνεχίζουν να ασκούν σοβαρή επιρροή στη σκέψη τόσο της Δύσης όσο και της Ανατολής.



ΝΙΚΟΣ ΝΤΟΚΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα από τα θεμελιώδη έργα του παγκόσμιου πολιτισμού που άσκησε και εξακολουθεί να ασκεί βαθύτατη επίδραση, τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, εκδίδεται για πρώτη φορά στα ελληνικά μεταφρασμένο από το κινεζικό πρωτότυπο. Είναι τόσο ισχνές οι γνώσεις μας για τον πολιτισμό της Κίνας, που αναμφισβήτητα η έκδοση των Αναλέκτων θα πρέπει να θεωρηθεί προσφορά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ο,τι γνωρίζουμε ως τώρα για τον Κομφούκιο έχει φτάσει σ' εμάς μέσω των απόψεων δυτικών συγγραφέων. Τα τελευταία χρόνια οι γνώσεις μας για την Κίνα έχουν αυξηθεί σε αξιοσημείωτο βαθμό, βιβλία έχουν γραφεί για τη χώρα, άρθρα, κυρίως για τη σύγχρονη Κίνα, βλέπουν καθημερινά το φως της δημοσιότητας. Ωστόσο ο δρόμος που θα χρειαστεί να διανύσουμε είναι ακόμη μακρύς. Και ασφαλώς θα πρέπει να τον ανοίξουν οι μελλοντικοί σινολόγοι και αντιστοίχως οι κινέζοι ελληνιστές.

Ο Κομφούκιος έζησε και δίδαξε τον 5ο π.Χ. αιώνα. Τα Ανάλεκτα είναι το πιο διάσημο έργο του, ίσως το μοναδικό στην παγκόσμια σκέψη από το οποίο προκύπτει ολοκληρωμένο το πνευματικό πορτρέτο ενός ανθρώπου που επί 25 αιώνες παραμένει πρότυπο για όλους τους άλλους, και αυτό παρά το γεγονός ότι δεν είναι βέβαιο ποια από όσα λέγονται στα Ανάλεκτα είναι όντως ρήσεις του ίδιου. Η κάθε εποχή έχει τον δικό της Κομφούκιο πάνω στον οποίο εφαρμόστηκαν ποικίλες ερμηνείες. Οσον αφορά τα πραγματικά γεγονότα, εκείνο που γνωρίζουμε μετά βεβαιότητος είναι πως ο Κομφούκιος υπήρξε δάσκαλος που προετοίμαζε τους γόνους των ευγενών της εποχής για να ασκήσουν αποδοτικά την εξουσία όταν θα ερχόταν το πλήρωμα του χρόνου. Δεν ήταν δηλαδή φιλόσοφος όπως το εννοούμε στη Δύση. Το θρησκευτικό περιεχόμενο του έργου του είναι επίσης αμφίβολο. Ο Κομφούκιος ήταν αγνωστικιστής. Δεν έλεγε αν υπάρχει ή όχι μετά θάνατον ζωή, αλλά απλώς ότι δεν ξέρουμε τι υπάρχει μετά.

Στην πραγματικότητα, διαβάζοντάς τον συμπεραίνει κανείς πως δεν γνωρίζουμε τίποτε για τον θάνατο. Και, όπως τονίζει ο Κανέτι σε ένα ωραίο δοκίμιό του με τίτλο Ο Κομφούκιος στις συνομιλίες του, δεν μοιάζει να τον ενδιαφέρει τι γίνεται μετά θάνατον κι έτσι όλη η έμφαση δίνεται στη ζωή. Η σταδιοδρομία του δεν υπήρξε επιτυχής και η φήμη του, όσο ζούσε, περιοριζόταν στον στενό κύκλο των μαθητών του. Στα Ανάλεκτα, όπου διαλέγεται μαζί τους, μετράμε καμιά εικοσαριά από δαύτους, ενώ άλλες πηγές λένε πως είχε εβδομήντα δύο μαθητές.



Ο άρχοντας



Ο Κομφούκιος συνθέτει τα πρότυπά του ακολουθώντας τα αντίστοιχα των παλαιών αρχόντων και αντιπαραθέτοντάς τα στα αρνητικά πρότυπα, που τα συνιστούν όσοι από τους ηγεμόνες της εποχής αρνήθηκαν να ακολουθήσουν ή να εφαρμόσουν τη διδασκαλία του. Μολονότι δάσκαλος νεαρών πριγκίπων, επιδιώκει να τους δείξει τον τρόπο να κυβερνούν, χωρίς να τους κολακεύει. Εχει εμπιστοσύνη στους νέους γιατί, όπως λέει, κανείς δεν γνωρίζει τι μπορεί να πετύχει ένας νέος με ικανότητες και φιλομάθεια στην ηλικία της ωριμότητας. Για τον ίδιο η ζωή και ο θάνατος είναι δύο χωριστές περιοχές. Το πένθος της απώλειας των γονέων δεν πρέπει να συντρίβει τους νέους. Ο γιος ακολουθεί το πρότυπο του πατέρα του αλλά όχι με σχηματικό τρόπο. Διατηρώντας ακέραιη τη μνήμη των νεκρών στον τρόπο σκέψης και ζωής ο Κομφούκιος ισχυροποιεί την παράδοση. Μόνον έτσι ο κόσμος δεν χειροτερεύει.

Μολονότι όλη του η προσπάθεια είναι να πείσει τους ηγεμόνες της εποχής για τις απόψεις του όσον αφορά τη συμπεριφορά τους και τη διακυβέρνηση, ο Κομφούκιος δεν αναλύει στο έργο του τη βαθύτερη φύση και το περιεχόμενο της εξουσίας. Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να την ασκούν οι ηγεμόνες κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Η άσκηση της εξουσίας έχει χαρακτήρα τελετουργικό και μοιάζει με τη μουσική και τον χορό, τέχνες για τις οποίες αυτός ο μέγας πολιτειολόγος, θα λέγαμε, έτρεφε ανυπόκριτο θαυμασμό. Το μεγάλο του πρότυπο είναι ο άρχοντας των Τσόου που έζησε πεντακόσια χρόνια πριν από αυτόν. Ο Κομφούκιος εξετάζει προσεκτικά τι συνέβη μετά: γεγονότα, τελετουργίες, τραγούδια. Βλέπει τον άρχοντα στον ύπνο του. Ο τρόπος που οικειοποιείται το παρελθόν ο Κομφούκιος είναι αναμφισβήτητα ανεπανάληπτος.

Ο κομφουκιανισμός δεν υπήρξε θρησκεία μολονότι εξελήφθη ως θρησκεία μια εποχή. Είναι απολύτως βέβαιο πως αλλιώς διαβάζει τον Κομφούκιο ένας Κινέζος και αλλιώς ένας Δυτικός, αν και η επίδρασή του, από την εποχή που τον ανακάλυψε η Δύση ως τις μέρες μας, παραμένει τεράστια. Πολλοί θα ισχυρίζονταν, λ.χ., ότι οι θεωρίες περί ανεκτικότητας, που είναι τώρα της μόδας, συγκρινόμενες με όσα λέει επί του θέματος ο Κομφούκιος φαντάζουν ρηχές. Η επίδρασή του σε μορφές της δυτικής σκέψης, στον Λάιμπνιτς, τον Ρουσό και τον Μαξ Βέμπερ για παράδειγμα, υπήρξε αναμφισβήτητη. Αλλά και πιο πρόσφατα: στον Πάουντ και τον Κανέτι - για να μείνω στους επιφανέστερους.

Ο έλληνας εκδότης αποφάσισε να προβεί σε πολυτελή δίτομη έκδοση των Αναλέκτων. Δεν αντιλαμβάνομαι γιατί η ελληνική έκδοση θα πρέπει να υπερβαίνει τις 560 σελίδες μεγάλου σχήματος, όταν λ.χ. η κλασική αγγλική μετάφραση του κορυφαίου σινολόγου Arthur Walley με τις σημειώσεις, τα ευρετήρια, την εισαγωγή, τα ερμηνευτικά σχόλια και τον πίνακα ονομάτων περιορίζεται στις 270 σελίδες μεσαίου σχήματος και οι μεταφράσεις του Πάουντ όχι μόνο των Αναλέκτων αλλά και του Αμετάθετου Αξονα και του Μεγάλου Πανδέκτη, όλων μαζί σε έναν τόμο, στις 288 σελίδες.



Απορίες



Στον μεταφραστή Σωτήρη Χαλικιά οφείλουμε χάρη που μετέφερε από το πρωτότυπο στα ελληνικά αυτό το μεγάλο έργο. Εχω όμως τεράστιες αντιρρήσεις για ορισμένα από όσα λέει στην εισαγωγή του. Πριν από όλα, πόθεν τεκμαίρεται ότι ο πολιτισμός της Κίνας και γενικότερα της Απω Ανατολής «ταυτίστηκε με ένα μόνο ιστορικό πρόσωπο, τον Κομφούκιο»; Και ο Λάο Τσε; Επειτα, τι εννοεί λέγοντας δυτική και κινεζική «πνευματικότητα»; Δεν του αρέσει η λέξη πνεύμα και την προτιμά πιο «χριστιανική», ας πούμε;

Πώς συμπεραίνει ότι στην κομμουνιστική Κίνα επικράτησε «ένα πνεύμα απόρριψης των βασικών αξιών της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας», όταν το μαοϊκό καθεστώς έκτιζε εργοστάσια μέσα στις πόλεις, και μάλιστα δίπλα στα πανεπιστήμια, με αποτέλεσμα η χώρα να χρειάζεται σήμερα να δαπανήσει ασύλληπτα ποσά προκειμένου να επιλύσει τα τεράστια περιβαλλοντικά της προβλήματα; Οσο για την «επίδραση των ιδεών του Κομφούκιου στους ηγετικούς κύκλους της κομμουνιστικής Κίνας», να θυμίσω μόνο πως οι ερυθροφρουροί εξεπέλυσαν τον καιρό της μορφωτικής επανάστασης τεράστια ιδεολογική εκστρατεία «εναντίον του Κομφούκιου και του Λιν Μπιάο»! Τα όσα λέει περί «δυτικής Νεωτερικότητας» τα έχουμε ξανακούσει. Είναι απορριπτικά του δυτικού πολιτισμού (και με όσους τα υποστηρίζουν μας χωρίζει χάος) - αλλά πότε αρχίζει αυτή η περιβόητη νεωτερικότητα; Την εποχή του Βαζάρι; Την εποχή του Μποντλέρ;

Οποιος τιμά τη γλώσσα του και προσπαθεί να αποδώσει στα ελληνικά κάθε ξένη λέξη είναι ασφαλώς αξιέπαινος, αλλά δεν νομιμοποιείται να μεταφράζει τον προτεσταντισμό σε Διαμαρτύρηση, όπως κάνει ο Σωτήρης Χαλικιάς, διότι τότε προκύπτει το αμείλικτο ερώτημα: ποιος θα μεταφράσει τα μεταφρασμένα; Ο μεταφραστής μάς δίνει μια καλή εικόνα της υποδοχής των Αναλέκτων στη Δύση. Την επιλογή του, βεβαίως, να αποδώσει το Divine Sage του Arthur Walley ως Πανάγιος Σοφός τη βρίσκω απλώς εξωφρενική.



Αναστάσης Βιστωνίτης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-03-2002





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ι



Δεν είναι πολύς ο καιρός που από αυτές εδώ τις σελίδες παρουσίασα τη σημαντική εργασία του Γιάννη Μανέττα στις Ουπανισάδες («Ενα μνημείο του ινδικού στοχασμού», Βιβλιοθήκη, 11-2-2000), πραγματικό δώρο σε όσους ασχολούνται με τις ινδικές μελέτες. Σήμερα, είμαστε όλοι στην ευχάριστη θέση να υποδεχθούμε και να χαιρετίσουμε, με τον τρόπο που αρμόζει στο μέγεθος και τη συνέπεια του εγχειρήματος, την πρώτη ελληνική μεταγραφή των Αναλέκτων του Κομφούκιου, σε δίτομη εξαιρετικά φροντισμένη έκδοση της «Ινδίκτου», από τον Σωτήρη Χαλικιά.

Το σύντομο αυτό βιβλίο, στην πραγματικότητα ένα συμπίλημα ηθικών αφορισμών και αποφθεγμάτων, με ελάχιστα ίχνη πραγματικών συζητήσεων, άσκησε μιαν απίστευτα διαμορφωτική επίδραση στην όλη εξέλιξη του σινικού πολιτισμού κι έχει επίσης μια μικρή ιστορία στη Δύση. Ο μεγάλος δάσκαλος Κονγκ Φου Τσιου ή Τσογκ Νι (Confucius ήταν το εκλατινισμένο όνομα που του έδωσαν οι Ιησουίτες ιεραπόστολοι, οι οποίοι πρώτοι μετάφεραν τη διδασκαλία του στη Δύση) υπήρξε στην πραγματικότητα ένας άεργος λόγιος, του είδους που ήταν μάλλον συνηθισμένο τα χρόνια της παρακμής τής δυναστείας των Τσόου και λίγο πριν από την εποχή των Μαχόμενων Βασιλείων, όπου τοποθετείται ιστορικά η ζωή του (551-479 π.Χ., σύμφωνα με την επικρατούσα εκτίμηση). Πέρασε τον περισσότερο καιρό περιπλανώμενος, παρ' ότι κατά διαστήματα ανέλαβε πρόσκαιρα διοικητικά αξιώματα για λογαριασμό διαφόρων κυβερνητών. Δεν φαίνεται να έγραψε ο ίδιος τίποτε και τα κείμενα που υπάρχουν στη συλλογή με τον τίτλο Lun Yu (Ανάλεκτα είναι ο όρος με τον οποίον το μετέφρασαν οι Αγγλοσάξονες, ενώ στη Γαλλία επικράτησε να αποδίδεται με το μάλλον ανακριβή όρο «φιλοσοφικές συνομιλίες») προφανώς γράφτηκαν από μαθητές του που είχαν ακόμη ζωντανή τη μνήμη της προφορικής διδασκαλίας του. Η διαδικασία τής καταγραφής συνεχίστηκε επί αρκετές γενιές, μέχρις ότου το έργο πάρει τη μορφή με την οποία το γνωρίζουμε σήμερα. Από τα είκοσι σύντομα βιβλία που περιέχει η συλλογή, για τα τελευταία πέντε έχει υποστηριχθεί ότι δεν γράφτηκαν καν από οπαδούς της σχολής του: η αλήθεια είναι ότι παρουσιάζουν εμφανέστατη απόκλιση τόσο στο επίπεδο της μορφής και της ρητορικής όσο και στο επίπεδο του περιεχομένου, όπου, θα έλεγε κανείς, κάνουν την εμφάνισή τους κάποιες χαρακτηριστικά ταοϊστικές αντιλήψεις. Καθόλου δεν αποκλείεται βεβαίως, όπως και από άλλες μαρτυρίες μπορούμε να εικάσουμε, ότι τους αιώνες της πολιτικής κρίσης και της απεριόριστης διασποράς των ιδεών που ακολούθησαν το θάνατο του Κομφούκιου, τέτοιες αντιλήψεις βρίσκονταν σε γόνιμη όσμωση με κάποιες κομφουκιανές γραμμές διδασκαλίας -όσμωση που ωστόσο επρόκειτο ν' ανακόψει οριστικά η υιοθέτηση μιας κομφουκιανής «ορθοδοξίας» από τη δυναστεία των Χαν και μετά. Ενα ερώτημα που ήδη υπονοείται εδώ, βέβαια, είναι πόση σχέση έχει αυτός ο όψιμος, θεσμικός Κομφουκιανισμός με την αρχική διδασκαλία του περιπλανώμενου σοφού.

Η πρώτη δυτική μετάφραση των Αναλέκτων έγινε στα τέλη του δέκατου έκτου αιώνα από τον Ιταλό Ιησουίτη Matteo Ricci, στα λατινικά. Μια άλλη μετάφραση, ενός Πορτογάλου κι ενός Ιταλού μοναχού, δημοσιεύτηκε το 1687 στο Παρίσι, ενώ η ίδια αυτή έκδοση, που περιελάμβανε επίσης το Μέγιστο Μάθημα και το Σταθερό Μέσο, παρουσιάστηκε με περικοπές, το 1688 στα γαλλικά και το 1691 στα αγγλικά. Στους επόμενους δύο αιώνες εμφανίζονται αρκετές μεταφράσεις στα αγγλικά, γαλλικά, λατινικά και στα ρωσικά, μεταξύ των οποίων κι εκείνη του Σκώτου ιεραπόστολου James Legge (1815-1897), που έγινε το πρότυπο όλων των δυτικών λόγιων εκδόσεων του Lun Yu. Μεταξύ όλων αυτών, πρέπει να θυμόμαστε, περιλαμβάνεται και μία μετάφραση του Ezra Pound (1951). Εν πάση περιπτώσει, το κείμενο έμελλε να παίξει έναν κρίσιμο ρόλο στις μεγάλες ευρωπαϊκές συζητήσεις του δεκάτου ογδόου αιώνα: οι Διαφωτιστές το οικειοποιήθηκαν ως όπλο στη διαμάχη τους με την Εκκλησία, αντλώντας από τις σελίδες του το κύριο αντεπιχείρημα στον ισχυρισμό των Καθολικών ότι δεν μπορεί να υπάρξει Ηθική χωρίς Θεό και χωρίς πίστη στην αθανασία της ψυχής. Ο Κομφούκιος αναδείχθηκε στο πρότυπο του πεφωτισμένου με ένα κοσμικό φως σοφού, που μια ολόκληρη παράδοση θα ταύτιζε όλο και χαρακτηριστικότερα με τον Σωκράτη.

Το ότι η φύση της κινεζικής γλώσσας επιτρέπει ένα ασυνήθιστο εύρος ερμηνειών είναι γνωστό, δεν φανταζόμαστε όμως το μέγεθος του προβλήματος, εάν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για μια γραφή στηριγμένη σε ιδεογράμματα που έλκουν γύρω τους ένα συνεχές σημασιών, από το πιο αφηρημένο έως το πιο συγκεκριμένο και δεν αντιστοιχούν κατά τίποτα στις έννοιες με τις οποίες είναι εξοικειωμένη η δυτική σκέψη: δεν υπάρχουν καν τα χαρακτηριστικά της ινδοευρωπαϊκής γραμματικής -εγκλίσεις, χρόνοι, φωνές, ένδειξη του πληθυντικού- ούτε μέρη του λόγου και μόνο το συμφραζόμενο μας επιτρέπει να εκλάβουμε ένα ορισμένο ιδεόγραμμα ως ουσιαστικό, επίθετο, ρήμα ή επίρρημα. Στην πραγματικότητα, η ανάγνωση του Lun Yu μετά την παρέλευση λίγων αιώνων ήταν αδύνατη χωρίς τη στήριξη σε ένα παράλληλο σώμα σχολίων, που το συνόδευαν από το ξεκίνημά του, και αν αυτό ίσχυε ήδη στην Κίνα της περιόδου των Χαν, καταλαβαίνει κανείς τι σημαίνει για τη μεταγραφή του σε οποιαδήποτε δυτική γλώσσα. Αρχίζουμε έτσι να παίρνουμε κάποια ιδέα, πέρα όλων των άλλων, και του τι χρωστάμε στο μεταφραστή μιας έκδοσης όπως αυτή που έχουμε μπροστά μας.

Ο Σωτήρης Χαλικιάς αναμετρήθηκε με ένα τιτάνιο έργο και αυτό είναι εμφανές σε κάθε γραμμή της εργασίας του. Αφιερωμένος επί τουλάχιστον μία δεκαπενταετία στην εξιχνίαση του συγκεκριμένου κειμένου, αλλά και γενικότερα στις σινικές σπουδές, ουσιαστικά ξανάγραψε την κομφουκιανή σκέψη στα ελληνικά, χωρίς ταυτόχρονα να συγκαλύπτει τις αβέβαιες στιγμές του εγχειρήματός του, τις αμφισημίες και τα τεχνικά προβλήματα που συνήθως ο ερευνητής κρύβει μετά την αποπεράτωση του έργου του. Ολόκληρος ο δεύτερος τόμος της παρούσας έκδοσης, που απαρτίζεται από σχόλια τα οποία συνοδεύουν κατά πόδας τα μεμονωμένα βιβλία του έργου και μια κατατοπιστική βιβλιογραφία στα αγγλικά, γαλλικά και ελληνικά, μαρτυρεί περί αυτού. Στον πρώτο τόμο, που περιέχει το ίδιο το κομφουκιανό κείμενο, έχει προτάξει μια ιστορική επισκόπηση της περιόδου στην οποία έζησε ο Κομφούκιος, μια βιογραφία του σοφού με βάση τις υπάρχουσες αποσπασματικές πηγές, μια ιστορία της κομφουκιανής σχολής και της πρόσληψης των ιδεών της στην Κίνα, ένα σημείωμα για τις επιδράσεις της στη Δύση, την ιστορία του ίδιου του κειμένου και των μεταφράσεών του, καθώς και κάποιες παρατηρήσεις για τη φύση της κινεζικής γλώσσας. Εκείνο όμως που συνιστά την ουσιωδέστερη συμβολή του στην έκδοση, είναι μια εκτενής παρουσίαση των θεμελιωδών εννοιών της διδασκαλίας του Κομφούκιου μέσ' από τη νοηματική ανάλυση των αντίστοιχων ιδεογραμμάτων, χωρίς την οποία καταλαβαίνει κανείς ότι είναι αδύνατο να προσληφθεί αυτή η σκέψη και η οποία μπορεί να θεωρηθεί υποδειγματική, θέτοντας ένα υψηλό κριτήριο για κάθε παρόμοιο μελλοντικό εγχείρημα.



ΙΙ



Τι είναι όμως αυτό που μας κάνει να εντάσσουμε ένα έργο όπως τα κομφουκιανά γραπτά στη σφαίρα των θρησκειολογικών ενδιαφερόντων; Οπως ήδη υποψιάζεται κανείς, τίποτε το θρησκευτικό δεν υπάρχει σε αυτή τη σκέψη, αν τουλάχιστον εκλάβουμε τον όρο θρησκεία με το συνηθισμένο του νοήμα. Αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι, μετά το θάνατο του Κομφούκιου, ο δούκας του Lu, για να τιμήσει τη μνήμη του, έχτισε ναό και διέταξε να γίνονται εκεί θυσίες τρεις φορές το χρόνο, πράγμα που γενικεύτηκε μετά την εδραίωση της δυναστείας των Χαν και το 555 μ.Χ. ορίστηκε με αυτοκρατορικό διάταγμα όλες οι επαρχίες της χώρας να ιδρύσουν ναούς προς τιμήν του φιλοσόφου (σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, ή τιμή αυτή επιφυλάχθηκε και στον επιφανέστερο των διαδόχων του, τον Μέγκιο), το ίδιο το έργο δεν περιέχει τίποτε που να υπερβαίνει ό,τι εμείς σήμερα ονομάζουμε, με την ακριβή σημασία του όρου, ηθική και πολιτική διδασκαλία. Το ερώτημα που απασχολεί τον Κομφούκιο είναι αποκλειστικά το πώς πρέπει να δρα ο άνθρωπος, ώστε να επιτευχθεί η ορθή και δίκαιη κοινωνία. και, απ' αυτή την άποψη, οι σωκρατικοί και πλατωνικοί συνειρμοί, που κατ' εξακολούθηση έρχονται στη γλώσσα όσων Δυτικών ασχολούνται με τον Κομφούκιο, δεν είναι απλό διαφωτιστικό ιδεολόγημα: αγκυροβολούν σε έναν ουσιώδη πυρήνα του ίδιου του έργου.

Η κινεζική ματιά από την απώτατη προϊστορία της είναι, όπως θα λέγαμε με σύγχρονη ορολογία, μονιστική και ολιστική. Ολα αποτελούν όψεις μιας ενιαίας και αδιαίρετης πραγματικότητας και όλα επικοινωνούν μεταξύ τους μέσα από σειρές ομολογιών και από σταθερά επαναλαμβανόμενα πρότυπα δομικών λειτουργιών και μετασχηματισμών. Οπως δεν νοείται ασυνέχεια ανάμεσα σε αυτά που εμείς καλούμε «πνεύμα» και «ύλη», έτσι και ο πολιτισμός δεν έγινε ποτέ κατανοητός, σε αντίθεση με τη φύση: οι κοινωνικές σχέσεις και οι πολιτικές δομές κατανοούνται μέσω μεταφορικών προεκτάσεων των φυσικών φαινομένων (δυνατότητα εδραζόμενη ακριβώς στην ιδεογραμματική γραφή) και η «ορθή» κοινωνία, οποιαδήποτε κι αν ήταν η επικρατούσα μορφή των θεσμών (από τις εξισωτικές αγροτικές κοινότητες ώς την κατακόρυφα ιεραρχημένη αυτοκρατορία), γινόταν αντιληπτή ως συνέχιση της αρμονίας και του νόμου που διέπει τις αλλαγές και την πορεία των φαινομένων στη φύση. Αυτό εξηγεί, παρεμπιπτόντως, και το φαινόμενο που τόσο συχνά επισημαίνεται από τους Δυτικούς στον Κομφουκιανισμό, της έμμονης συνέχειας ανάμεσα στις οικογενειακές (φυσική τάξη) και τις πολιτικές (θεσμική-πολιτισμική τάξη) δομές. Αυτή η γενική τάξη που διέπει την πορεία των πραγμάτων, η θεμελιωδέστερη έννοια στη σινική σκέψη, φέρει το πολυσημικό όνομα του τάο -και όπως μπορεί εύκολα να δείξει κάποιος, παρά τις παραλλάσσουσες εμφάσεις, η βαθύτερη σύλληψή της δεν είναι τόσο διαφορετική όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται στς ποικίλες φιλοσοφικές σχολές της Κίνας.

Το ίδιο το μέλημα και το ερώτημα περί της «ορθής κοινωνίας», ωστόσο, δεν έρχεται στο πρώτο επίπεδο του ενδιαφέροντος, παρά εκεί όπου οι κοινωνικές σχέσες έχουν ήδη χάσει το χαρακτήρα του αυτονόητου, εκεί όπου, με άλλα λόγια, η κοινωνική ζωή εκδηλώνει σημεία διαταραχής. Αυτή ακριβώς είναι η ιστορική στιγμή του Κομφουκιανισμού. Η παρακμή τής προαυτοκρατορικής δυναστείας των Τσόου, που εξασφάλισε τέσσερις αιώνες ειρηνικής διακυβέρνησης και ευημερίας, έριξε την Κίνα σε μια περίοδο αβεβαιότητας άλλων τόσων αιώνων, η οποία θα αποκορυφωνόταν σε έναν γενικευμένο αιματηρό ανταγωνισμό μεταξύ τοπικών φεουδαρχών και βασιλείων και, από την ίδια αυτή δυναμική του πολιτικού κατακερματισμού, θα αναδυόταν εντέλει ο κεντροποιημένος και αυταρχικός θεσμός της Αυτοκρατορίας. Στο μέσον ακριβώς αυτής της περιόδου αβεβαιότητας η ζωή του Κομφούκιου σφραγίζεται από μια ιστορική εμπειρία δομικά ταυτόσημη, όπως εύκολα βλέπει κανείς, μ' εκείνη που σημάδεψε τη λεγόμενη δεύτερη γέννηση της φιλοσοφίας στον ελληνικό κόσμο: την εγκατάλειψη δηλαδή των κοσμολογικών ενδιαφερόντων και τη στροφή στο αγωνιώδες ερώτημα περί του ορθού πράττειν και της ιδεώδους κοινωνίας, με την εισαγωγή μιας νέας εννοιολογίας, στην οποία δικαίως πολλοί διαβάζουν το προανάκρουσμα της ελληνιστικής αυτοκρατορίας.

Αν σύρουμε ώς τα όριά της τούτη την αναλογία, πρέπει να γίνει σαφές ότι ο Κομφούκιος εκφράζει την πρώτη, «σωκρατική» στιγμή αυτής της προβληματικής: σε αντίθεση με την επικρατούσα πολλές φορές αντίληψη, η οποία ισχύει εν πολλοίς για το ρεύμα των ιδεών, που έγινε γνωστό ως «κομφουκιανισμός», εκείνο που προέχει στη σκέψη του είναι η ηθική διαμεσολάβηση του πολιτικού, όχι ο θετικός νόμος. Αυτή τη διαμεσολάβηση είναι που αναζητεί στην τελετουργία (λι), η οποία, αν κατανοηθεί σωστά, είναι η πραξιακή μορφή που γεφυρώνει τον εξωτερικό νόμο με έναν ιδιαίτερο τύπο βιώματος: εκείνο μέσω του οποίου διασφαλίζεται η συνέχεια ανάμεσα στην ανθρώπινη φύση και την «ορθή» μορφή τού κοινωνικού, βίωμα που είναι το πραγματικό μέλημα του περιπλανώμενου σοφού. Σαν να λέμε, η έννοια της ανθρώπινης «φύσης» που αναδύεται μέσ' από αυτή τη διδασκαλία, στρέφει τα νώτα στις κοσμολογικές αντιστοιχίες (που πρέπει ωστόσο να εννοούνται σταθερά στο βάθος) και αναθεμελιώνεται ως αξιακή - κανονιστική αρχή της επιθυμητής κοινωνίας. Παρά τη νομιμοποιητική προσφυγή στην «οδό των παλαιών βασιλέων», το έργο του Κομφούκιου είναι κατ' αυτή την έννοια καινοτόμο και ανοίγει ένα νέο πεδίο θεμελίωσης και φιλοσοφικής επιχειρηματολογίας. Στην ιστορική εξέλιξη αυτών των ιδεών θα διαπιστώσουμε, άλλωστε, όλο το εύρος των δυνατών ερμηνειών -από την κατοχύρωση του δικαιώματος ανταρσίας (η ερμηνεία της «ουράνιας εντολής» από τον Μέγκιο) έως τη θετικοποίηση του νόμου εις βάρος κάθε υποκειμενικής προαίρεσης (η θεμελίωση της «εθιμικής αρχής» από τον Σουν Τσιου).



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/05/2002