Σέρλοκ Χολμς Η κοιλάδα του φόβου (δεμ.)

Ένα κρυπτογραφημένο μήνυμα που φτάνει στα χέρια του Σέρλοκ Χολμς και μια φρικτή δολοφονία που γίνεται σε ένα χωριό του Σάσεξ αποτελούν τα πρώτα γεγονότα αυτού του σκοτεινού και εξαιρετικά δυνατού μυθιστορήματος του Αρθουρ Κόναν Ντόυλ, όπου διαδραματίζεται μια τρομερή μάχη του «ανίκητου» διώκτη του εγκλήματος, Σέρλοκ Χολμς εναντίον της μεγαλοφυίας του εγκλήματος, του καθηγητή Μοριάρτι.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ήσουν στο Αφγανιστάν...», αποφαίνεται ο Σέρλοκ Χολμς γνωρίζοντας το γιατρό Γουότσον -και μετέπειτα συνεργάτη του- στο πρώτο μυθιστόρημα του κλασικού πλέον Αγγλου συγγραφέα Κόναν Ντόιλ (1859-1930), με ήρωα τον περίφημο ερασιτέχνη ντετέκτιβ, «Σπουδή σε κόκκινο» («Α study in Scarlet», 1887). Η φράση αυτή, που συνδέεται εξωτερικά με την «αστυνομική» συγκυρία μας, θα αποδειχθεί, σε ένα άλλο σημειολογικό επίπεδο, ως στερεότυπο των θαυμάσιων αντανακλαστικών του ντετέκτιβ, το σήμα κατατεθέν του Χολμς.

Όπως και άλλοι αγχίνοες χαρακτήρες στο είδος της αστυνομικής λογοτεχνίας με ήρωες ντετέκτιβς (στο λεγόμενο «Detective stories»), ο δήθεν φιλήσυχος κάτοικος της θρυλικής, λονδρέζικης Baker street έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται ως μία απολύτως φυσική δυνατότητά του την πρόσληψη αυτού που ο ίδιος θεωρεί προφανές: η δύναμη, βέβαια, του έκδηλου, του εμφανούς, που αντιλαμβάνεται ο Χολμς ως τέτοια, δεν ισχύει για τους υπόλοιπους κοινούς θνητούς. Εκείνοι δεν θα μπορούσαν, ας πούμε, να καταλάβουν αμέσως, πρωτοβλέποντας τον Γουότσον στην ιστορία της «Σπουδής σε κόκκινο», ότι ο τελευταίος είχε επιστρέψει από το μέτωπο του Αφγανιστάν. Ο ντετέκτιβ, όμως, που είναι σε θέση να βάζει τα πράγματα σε τάξη από την πρώτη στιγμή, καταλαβαίνει ότι ο γιατρός βρισκόταν στις μάχες της Βρετανίας κατά του Αφγανιστάν (στον τότε κηρυγμένο πόλεμο), διότι, όπως του λέει, έχει όψη επιστήμονα και στρατιωτικού, είναι μαυρισμένος κι έχει σημάδι από πρόσφατο τραυματισμό.

Η λογική, ο συμπερασματικός λόγος, που καλλιεργείται από τον Χολμς, συνεχίζει ένα χαρακτηριστικό συστατικό της αστυνομικής «παραφιλολογίας», που τότε, στα τέλη του 19ου αιώνα, είχε πολύ μικρή παράδοση γενικά: είναι αξιοσημείωτο ότι στο «Σπουδή σε κόκκινο» ο ντετέκτιβ κάνει αναφορά σε δύο προγενέστερους ήρωες του είδους που έχουν επηρεάσει το δημιουργό του, επειδή πρότειναν την ίδια διανοητική μέθοδο προσέγγισης των φαινομένων. Ένας εξ αυτών είναι ο επιθεωρητής Ντιπέν, πρωταγωνιστής στο πρώτο αστυνομικό (με στοιχεία φανταστικού) πεζό της λογοτεχνίας, τη «Διπλή δολοφονία της οδού Μοργκ» (1841), του Έντγκαρ Αλαν Πόου. Ο δεύτερος είναι ο Λεκόκ, ήρωας ενός πρωτοπόρου συγγραφέα αστυνομικών έργων, του Εμίλ Γκαμποριό (1832-1873).

Όλοι μαζί οι κυνηγοί αυτοί του εγκλήματος προσπαθούν να λύσουν το γρίφο τού «ποιος το έκανε;» («whodunit»), σε ένα παιχνίδι διαλεκτικής ανάμεσα στις έννοιες της αθωότητας και της ενοχής.

Οι συγγραφείς του είδους, δανειζόμενοι από την αριστοτελική άποψη περί τραγωδίας, περιγράφουν στην αρχή ένα σκηνικό «απόκρυψης», στο οποίο οι αθώοι φαίνονται ένοχοι και το αντίστροφο, και ακολούθως προχωρούν στην «αποκάλυψη», όπου η αληθινή ενοχή γίνεται γνωστή. Σ' αυτό τον καμβά αφήνουν να εμφιλοχωρήσουν πλείστα όσα άλλα δραματουργικά/ιδεολογικά στοιχεία, τα οποία εμπλουτίζουν τη δράση και χρωματίζουν την ηθική του συνόλου ποικιλοτρόπως μέχρι το τελικό συμπέρασμα.

Υπάρχουν αρκετές συγκριτικές μελέτες για τη σχέση ελληνικής τραγωδίας και αστυνομικής ιστορίας όσον αφορά τη λειτουργία του μοιραίου, που ξεκινά από τη διάπραξη της έκνομης πράξης: μιας ενέργειας αντίθετης προς το Καλό, που μεταφράζεται ως ένα είδος Ύβρεως απέναντι στην εκκοσμικευμένη έννοια της θεότητας, προστάτη της κοινότητας. Εν πάση περιπτώσει ο ντετέκτιβ, από τις πρώτες του εμφανίσεις στη λογοτεχνία (αλλά όχι πάντα στη συνέχεια), ανέλαβε το ρόλο του ήρωα - απαυγάσματος αυτής της θεϊκής προστασίας της συλλογικής ηθικής και μπήκε στο χώρο της μυθοποίησης κάποιων κοινωνικών ρόλων της δυτικής ζωής. Όσο και αν οι κλασικοί συγγραφείς του είδους προσέδωσαν στους χαρακτήρες των ντετέκτιβ ορισμένα ανθρώπινα συστατικά για να τους κάνουν πιο αληθοφανείς, κατ' ουσίαν, στο βάθος, οι ήρωες αυτοί έμειναν άκαμπτοι, προγραμματικοί, παρά τη μαεστρία της γραφής που τους ζωντάνεψε.

Ο σερ Κόναν Ντόιλ, δημιουργός της βικτωριανής εποχής, καινοτόμησε μιμούμενος το πρότυπό του, τον Πόου, αλλά και τον Ντίκενς, ώς έναν βαθμό: κατά το δυνατόν προσπάθησε να τονίσει τόσο τα σκοτεινά σημεία των ιστοριών του όσο και τα κοινωνικά. Ο Χολμς κινείται πάντα σε ένα αληθοφανές περιβάλλον, μπροστά σε γρίφους που η λύση τους δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστη. Η «κάθαρση» δεν είναι απόλυτη συνήθως, οι ηθικής τάξεως εκκρεμότητες βαραίνουν τελικά. Το συλλογικό πλαίσιο δεν είναι αγγελικό και ο ρόλος του «τιμωρού», κατά μία ανάγνωση, δεν προσφέρει και πολλά για τη διόρθωσή του.

Πρέπει, πάντως, να θυμίσουμε ότι ο δημιουργός του «Σκυλιού των Μπάσκερβιλ», προς τιμήν του, κουρασμένος από την κάποια προγραμματικότητα των έργων του, που επέβαλε η αγορά, αποφάσισε, στις αρχές του 1900, να «σκοτώσει» τον ήρωά του, αλλά αναγκάστηκε κάτω από πιέσεις των αναγνωστών του να τον ...νεκραναστήσει.

Στο επίπεδο της φόρμας ο Κόναν Ντόιλ ακολούθησε τη δομή των έργων των προκατόχων του, κυρίως την τεχνική της αφήγησης του Γκαμποριό, που πρότεινε το χωρισμό του κειμένου σε δύο μέρη: στο πρώτο εκτίθενται τα παροντικά περιστατικά και στο δεύτερο γίνεται μια αναδρομή στο παρελθόν του εγκλήματος. Ένας αφηγητής έχει αναλάβει την εξιστόρηση των γεγονότων και μέσα από τα μάτια του παρακολουθούμε και τη δράση του ντετέκτιβ.

Ο Γουότσον είναι περίπου το αντίθετο του Χολμς: έξυπνος, αλλά χωρίς την ευφυΐα του δεύτερου, συμβατικός, προβλέψιμος, χωρίς φαντασία. Η σύγκριση ανάμεσα στους δύο άντρες αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα του Χολμς. Χωρίς όμως αυτό το δίδυμο δεν θα είχαμε την ευφρόσυνη χημεία: Τι θα γινόταν ο Δον Κιχώτης χωρίς τον Σάντσο Πάντσα, ο Σταν Λόρερ χωρίς τον Όλιβερ Χάρντι;

Στην «Κοιλάδα του φόβου» η «συνταγή» λειτουργεί θαυμάσια. Όσα θίξαμε προηγουμένως έχουν εφαρμοστεί στην εντέλεια σε όλα τα επίπεδα. Το μυθιστόρημα έχει γραφτεί μετά τη «νεκρανάσταση» του Χολμς. Ο Κόναν Ντόιλ, για ν' απαλλαγεί από τον ήρωά του, είχε εφεύρει έναν «κακό» αντίπαλο, τον καθηγητή Μοριάρτι, που αποδεικνύεται ανίκητος, σαν τόσους ανάλογους τύπους που συναντάμε σε μυθοπλασίες της «παραλογοτεχνίας» στη συνέχεια. Εδώ βρίσκεται πίσω από την ιστορία που παρακολουθούμε και δίνει τη δική του «λύση» στο δράμα, το οποίο δεν πρέπει να περιγραφεί λεπτομερειακά για ευνόητους λόγους.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου η δράση μεταφέρεται στις ΗΠΑ του 1870, όπου περιγράφεται πολύ γλαφυρά η εγκληματική δράση «ελευθεροτεκτόνων» σε κάποια ανθρακωρυχεία. Το κλίμα είναι ζοφερό, όπως και το φινάλε. Ο Κόναν Ντόιλ έχει προφητεύσει πιθανόν την εξπρεσιονιστική δαιμονική φιγούρα του δόκτορος Μαμπούζε, όταν βάζει τη σκοτεινή μορφή του Μοριάρτι να σφραγίζει τα πράγματα. Εξάλλου, το μυθιστόρημα γράφτηκε κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, τον αληθινό αυτό εφιάλτη, που τόσο επηρέασε (και) τον Φριτς Λανγκ, το δημιουργό τού τελευταίου.

Η παιδεία του Κόναν Ντόιλ αποδεικνύεται, εκτός των άλλων, και από κάποια δραματουργικά σημεία εμφανώς επηρεασμένα από τον Σέξπιρ: π.χ., η σκηνή της ερωτικής έλξης της νεαρής Έτι από τον γκάνγκστερ Τζον Μακ Μάρντο θυμίζει «Οθέλλο» και ειδικά την αφήγηση του κεντρικού ήρωα προς τον Δόγη και τους συμβούλους (στην τρίτη σκηνής της τραγωδίας) σχετικά με τη συμπάθεια και τον έρωτα της Δεισδαιμόνας προς αυτόν, όταν τον άκουσε να περιγράφει τα του βίου του στον πατέρα της.

Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον στοιχείο στις λογοτεχνικές προτάσεις του Κόναν Ντόιλ είναι ο συνδυασμός μυθοπλαστικών και αληθινών συνιστωσών, ο οποίος δημιουργεί περίεργειες αποχρώσεις: η μέθοδος αυτή, πολύ αργότερα, στον ευρωπαϊκό και αμερικανικό μεταμοντερνισμό θα ενσωματωθεί σε διάφορες τεχνικές της αφήγησης και θα πάρει πολλές κατευθύνσεις. Παράδειγμα: όταν ακούμε τον Χολμς στο «Σπουδή σε κόκκινο» να συγκρίνει τον εαυτό του με άλλους ήρωες αστυνομικών ιστοριών, αντιλαμβανόμαστε τα λόγια του (Κόναν Ντόιλ) σαν ένα σχόλιο πάνω στη συγκεκριμένη λογοτεχνία. Δεν είναι, λοιπόν, περίεργο το γεγονός ότι ο δημιουργός του Χολμς ταυτίστηκε στην αναγνωστική συνείδηση με τον ήρωά του. Συνέβη και το αντίθετο: ο τελευταίος απομακρύνθηκε τόσο από το δημιουργό του, ώστε νομίζουμε ότι έχει αυθυπαρξία. Διάφορα κείμενα, κατά καιρούς, παρουσίασαν, φανταστικές βέβαια, βιογραφίες και περιστατικά της ζωής ενός Σέρλοκ Χολμς εκτός ...Κόναν Ντόιλ, π.χ., «Η ιδιωτική ζωή του Σ.Χ.» είναι μια ταινία του Μπ. Γουάιλντερ, του 1968, στη γραμμή που προαναφέραμε.

Η Αναστασία Παπασταθοπούλου επέτρεψε στο σκοτεινό αυτό κείμενο του Κόναν Ντόιλ να αναδειχθεί μέσα από μια γλώσσα σκόπιμα ευθύγραμμη, καθομιλουμένη, εφ'όσον κάποιοι ειδικοί λόγοι της πρωτότυπης γραφής δεν επέβαλαν ειδικές αναλογίες.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/11/2001<\p>