Τετράδιον πρόχειρον 1963-64

Η καταβύθιση στην παιδική ηλικία απαιτεί κι εκείνη τη διάθλαση στο βλέμμα που μετατρέπει το θέαμα του περίγυρου σ' αυτό που ήταν κάποτε: ένα σύμπαν συνεχών ανακαλύψεων. Ένας κόσμος φαιδρών κι επίφοβων κωδίκων, μια ροή από εικόνες που νοηματοδοτούνται από την προσποίηση, την πόζα και τα κοινωνικά προσχήματα.
Η Μαρία Κονδύλη επιχειρεί λοξά αυτή τη βουτιά. Η καταβύθισή της έχει μαεστρία και πειστική επιτήδευση, ξανακερδισμένη αφέλεια και κοριτσίστικη χάρη. Ύστερα από σκληρή επεξεργασία κατορθώνει να κρατήσει τις σωστές θερμοκρασίες μην χάνοντας λέξη. Ξανασυνθέτει ελλειπτικά και μέσα από την όραση ενός κοριτσιού τον αστραφτερό κι οδυνηρό κόσμο των ενηλίκων, όχι μόνο όπως ήταν τότε (1963-64), αλλά όπως είναι τώρα και θα είναι πάντα, παρά τις διαφορές κάθε εποχής.
Πρόκειται για κείμενο απολαυστικό και χαρίεν, φονικότατο μέσα στην άσπιλη, νηπιώδη του αφέλεια, σχεδόν τρομακτικό πίσω από τα αθώα του κοριτσίστικα ενδύματα.

Γιώργος Σκαμπαρδώνης

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι είναι το «Τετράδιον πρόχειρον 1963-64» της Μαρίας Κονδύλη; Με την πρώτη ματιά, ένα τετράδιο όπου ένα κοριτσάκι εννιά περίπου χρόνων, από τις 10 Οκτωβρίου του 1963 έως τις 25 Αυγούστου του 1964, καταγράφει τις εντυπώσεις του, κάτι σαν ημερολόγιο. Το τετράδιο χαρακτηρίζεται «πρόχειρον», αλλά μας πληροφορεί για την παιδική ηλικία όσα κανένα «επίσημο» κιτάπι δεν θα μας προμήθευε. Αν και, φαινομενικώς, τελείως «προσωποπαγή» τα περιστατικά που καταγράφει το εννιάχρονο κοριτσάκι, αποπροσωποποιούνται σε βαθμό που κάθε ενήλικας θα μπορούσε να τα διεκδικήσει ως ανάμνησή του.

Το ερώτημα που ανακύπτει είναι: Το έγραψε η Μ. Κονδύλη όντας ώριμη ή βρήκε κάποιες σημειώσεις της εννιάχρονης ηλικίας της, που τις πλούτισε και τις διασκεύασε; Υποψιάζομαι πως δεν συμβαίνει ούτε το ένα ούτε το άλλο. Αν η Μ. Κονδύλη. είχε υποδυθεί, εξ αναμνήσεως, το παιδί, θα είχε σχεδιάσει μια «καρικατούρα», ενώ τώρα αναγνωρίζουμε πως ουδείς ώριμος διαθέτει μια τόσο διατρητική προς τα πίσω ματιά. Αλλά κι αν την διέθετε, θα αλλοιωνόταν από δάνεια της μεταγενέστερής του ζωής που, όσο ευφυής κι αν ήταν, θα αδυνατούσε να τα κρύψει.

Το «Τετράδιον» πρέπει να «ανακαλύφθηκε» και να δημοσιεύεται ατόφιο, ίσως κάποιες λέξεις να απαλείφτηκαν ή να αντικαταστάθηκαν εδώ κι εκεί. Παρά την εξαιρετική εντύπωση που μας προκαλεί, δεν πρόκειται για ένα παιδί «θαύμα». Το θαύμα έγκειται στην «κανονικότητα» της παιδικής ηλικίας ώστε κι ένα παιδί χωρίς ιδιαίτερο ταλέντο, περιγράφοντάς την, να μας ξαφνιάζει ως κάτι το ξεχωριστό. Αν στο «Τετράδιον πρόχειρον» το εννιάχρονο κοριτσάκι παραμένει τόσο αποκαλυπτικό, είναι γιατί ό,τι κι αν λέει, δεν το κάνει για να αποκαλύψει οτιδήποτε ή για να πρωτοτυπήσει.

Αν «πιστώνεται» με κάτι είναι με την «πρόνοια» να μεταφέρει στο χαρτί ό,τι το σύνολο των παιδιών βιώνει, χωρίς να του δίνει ιδιαίτερη σημασία. Την σημασία που θα αναγνωρίσει, μεταγενέστερα, στα περιστατικά της ζωής του, την αγνοεί εντελώς την ώρα που τα καταγράφει. Το γεγονός ότι δεν την αγνοεί ηθελημένα, είναι μια επιπλέον απόδειξη ότι τα κατέγραψε την ώρα που τα ζούσε. Η παιδική ηλικία είναι ένα κλειστό κύκλωμα που προδίδει αμέσως το ψέμα της εξ αναμνήσεως αναπαράστασής της.

Το επίσης καταπληκτικό είναι ότι το εννιάχρονο κοριτσάκι δεν παραποιεί την πραγματικότητα, ακόμη κι όταν όσα λέει δεν έχουν σχέση με την «αλήθεια». Ενώ είναι σίγουρο ότι η μικρή ηρωίδα δεν πετάει, ότι η Μπέτη είναι πάντα το ίδιο κι όχι ένα άλλο πρόσωπο, τελικά είναι οι μεγάλοι που παραποιούν με την «ακρίβεια» του αισθήματος και της σκέψης τους την πραγματικότητα. Ενώ το «ακαριαίον» του παιδικού βλέμματος, καθώς ο χρόνος δρα καταιγιστικώς αποκαλυπτικά, μπορεί να καλύπτει τεράστιες αποστάσεις, σχεδόν χωρίς έκπληξη, με τρεις μόνον λέξεις: «Η θεία μου θέλει να τα κάνει όλα παρκετόπανα. Όλο λέει "Αυτό που πάλιωσε του παιδιού, να το κάνουμε παρκετόπανο". Και τα καλοκαιρινά μου τα κάνει ξεσκονόπανα. Η θεία μου δεν μοιάζει καθόλου με υπηρέτρια. Είναι πολύ όμορφη και ξέρει να ξεματιάζει. Τραγουδάει πολύ ωραία κι όταν πάμε επίσκεψη στο θείο μου τον Μιχάλη, καπνίζει».

Αν ο «ετεροχρονισμός» που μ' αυτόν οι μεγάλοι ανακαλούν το «αυτονόητο» ορισμένων πραγμάτων της παιδικής ηλικίας μεταβάλλει το ύφος και την θερμοκρασία του, το αυτονόητο στα παιδιά έγκειται στην αποδοχή ως φυσιολογικής ακόμη και της πιο αφόρητης συνθήκης. Αν το «Τετράδιον πρόχειρον» δεν είχε γραφεί στην ίδια ηλικία με κείνη που η ηρωίδα διεκτραγωδεί τα «τεκταινόμενα», έστω και μια λέξη θα πρόδιδε την ασυμφωνία ανάμεσα στον χρόνο της «ζωής» και τον χρόνο της «γραφής». Πράγμα που τώρα ουδόλως συμβαίνει, χωρίς τούτο να μειώνει την λογοτεχνική αξία του βιβλίου. Αξία που επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι σε οποιοδήποτε παιδί κι αν επιχειρήσει να διαβάσει κανείς το βιβλίο, θα του φανεί απεράντως πληκτικό, καθώς δεν έχει τίποτε να του αποκαλύψει.

Αν δεν ήταν άκρως αντιπαιδαγωγικό, θα μπορούσε να εξιχνιάσει άνετα κανείς ένα σκοτεινό έγκλημα με το να εκθέσει σ' ένα παιδί όλο το πλέγμα των σχέσεων που έχουν υφανθεί γύρω του και μέσα του.



ΘΑΝΑΣΗΣ ΝΙΑΡΧΟΣ

ΤΑ ΝΕΑ , 17-08-2002