Ο μυστικός πράκτορας

Ο κόσμος του Μυστικού Πράκτορα - ο κόσμος του νόμου και της τάξης, των ανόητων δημοσίων υπαλλήλων και των διεφθαρμένων αστυνομικών - καθρεφτίζεται με τρόπο κωμικοτραγικό στον υπόκοσμο, ένα ρυπαρό και ελεεινό τοπίο τρομοκρατών όπου, μεταξύ άλλων, κατοικούν ο Καθηγητής, που πάντα κουβαλάει μια βόμβα στην τσέπη του, και ο Βέρλοκ, ο πορνογράφος, απατεώνας και κατάσκοπος.

Απωθητικοί χαρακτήρες και ανήθικες καρικατούρες συνεργάζονται προκειμένου να δημιουργήσουν μια μαύρη σάτιρα της αγγλικής κοινωνίας, μια σάτιρα οξυμένη ακόμη περισσότερο από ένα πορτραίτο "οικογενειακής ζωής": από την ιστορία της Γουίνι Βέρλοκ που αδυσώπητα οδηγείται στο έσχατο τέλος της, στο "αναρχικό τέλος της απόλυτης ερήμωσης, της τρέλας και της απόγνωσης".
Τα οστά τούτης της ιστορίας σχηματίζουν, όπως λέει και ο ίδιος ο Κόνραντ, έναν αποτρόπαιο σκελετό· ωστόσο ο Μυστικός Πράκτορας είναι ίσως το πιο δημοφιλές βιβλίο του και σύμφωνα με την κριτική "ένα από τα πιο αδιαμφισβήτητα κλασικά έργα πρώτης τάξεως, με το οποίο ο Κόνραντ πλούτισε την ευρωπαϊκή μυθιστοριογραφία".

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Εσείς οι επαναστάτες... είστε σκλάβοι των κοινωνικών συμβάσεων, όσο και αν θεωρείστε απειλή γι' αυτές· είστε σκλάβοι τους όσο και η ίδια η αστυνομία που έχει ως έργο της να τις υπερασπίζεται. Είναι επόμενο, αφού θέλετε να τις ανατρέψετε. Κυβερνούν και τη σκέψη σας και τις πράξεις σας και γι' αυτό ούτε η σκέψη ούτε οι πράξεις σας μπορούν να είναι ποτέ καθοριστικές...»

Φράσεις ενός καθοαρόαιμου, κατά Τζόζεφ Κόνραντ (1857-1924), αναρχικού, ειπωμένες στη διάρκεια μιας συζήτησης/σύγκρουσης του ήρωα αυτού με έναν ιδεολόγο επαναστάτη. Ο κλασικός πλέον, πολωνικής καταγωγής, συγγραφέας του παρόντος μυθιστορήματος (1907), του οποίου το αληθινό όνομα ήταν Τζόζεφ Τέοντορ Κόνραντ Κορτσενιόφσκι, αφήνει στην άκρη για πρώτη φορά τα θαλασσινά του θέματα (είναι ανάγκη να θυμίσω το «Νοστρόμο» ή τον «Τυφώνα»;) και καταπιάνεται με την τρομοκρατία. Η Φύση, εδώ, χρησιμεύει ως μεταφορά, όπως θα δούμε.

Η «περίπτωση Κόνραντ» μπορεί να μας απασχολεί ως ένα καλό παράδειγμα συγγραφέα της «άλλης γλώσσας», δηλαδή εκείνου του επήλυδος, του «ξένου», που δεν γαλάκτισε το όργανο της γραφής του, αλλά το διδάχτηκε αργότερα για να το υπηρετήσει τα μέγιστα. Η παρατήρηση αφορά κάποιες ομφαλοσκοπικές θεωρίες για την αξία, δήθεν, της μητρικής γλώσσας, λες και ο Μίλαν Κούντερα, Τσέχος που γράφει στα Γαλλικά, και πολύ πίσω του ο Λευκάδιος Χερν, ας πούμε, (ελληνοαμερικανικής καταγωγής) άψογος χειριστής της ιαπωνικής, θεωρούμενος ένας από τους εθνικούς ποιητές της Χώρας του Ανατέλλοντος Ηλίου, είναι πλάσματα της φαντασίας... Και τα παραδείγματα, βέβαια, δεν σταματούν εδώ.

Στον «Μυστικό πράκτορα», λοιπόν, ο Κ., κάποτε περιγραφικά και με σχοινοτενή τρόπο, αναλύει την ...τριπλέτα αναρχισμός/ τρομοκρατία/ επανάσταση, αλλά βαθύτερα ενδιαφέρεται για το «σύστοιχο αντικείμενο» όλων αυτών των αινιγμάτων, το οποίο συνιστά, βέβαια, ο κυκεώνας του ανθρώπινου ψυχισμού. Γιατί νιώθεις ότι δεν τον ενδιαφέρουν στην πραγματικότητα οι όποιες πολιτικές ή ατομικιστικές θεωρίες (καίτοι η συμμετοχή του στη δράση των ηρώων του ενίοτε δεν απουσιάζει, μιας και φιλοτεχνεί χαρακτήρες με συγκεκριμένες θερμοκρασίες), αλλά το πώς οι ιδέες σχετίζονται με την αληθινή, πλην αδιόρατη, εσωτερικότητά μας.

Φυσικά, για να καταλήξει κανείς στο προηγούμενο συμπέρασμα πρέπει να διεξέλθει μια εκτενέστατη αφήγηση, η οποία σε ορισμένα σημεία της εγκαταλείπεται σε επαναλήψεις, ακόμα και σε κάποια ηθικολογία. Ωστόσο, γενικά, το σκηνικό και όσοι το ενοικούν χρωματίζεται με προσοχή και άνετη γνώση μιας γεωγραφίας μικρόκοσμων και μεγάλων μεγεθών, ενώ ο φακός ξέρει να διαλέγει συνήθως οπτικές γωνίες που εντυπωσιάζουν.

Η εποχή γραφής του έργου καθορίζει, όπως είναι φυσικό, και την εν γένει «πολιτική» προβληματική του Κόνραντ όσον αφορά την τρομοκρατία και τον «στρατευμένο αγώνα». Ο συγγραφέας της «Καρδιάς του σκότους», τρέφοντας έναν απόλυτο σκεπτικισμό απέναντι στα προηγούμενα φαινόμενα, εξοπλίζει το δραματουργικό του βεστιάριο με τις σχετικές απόψεις για να καταλήξει, όπως είπα, σε μια βυθοσκόπηση της ανθρώπινης εμπλοκής στην περιπέτεια της βίας, της μάσκας, της υποκρισίας.

Η ευρωπαϊκή συγκυρία, στην εποχή του «...πράκτορα» είναι έντονη: ο αναρχισμός, του οποίου η αποτελεσματικότητα δεν έχει ακόμα δοκιμαστεί (το γεγονός του Σεράγεβο στα 1913, αφορμή του Μεγάλου Πολέμου, λίγο αργότερα, ήταν κι αυτό ένα πείραμα...), η αποτυχημένη, κομμουνιστική επανάσταση του 1905 στη Ρωσία, η στερέωση και «προαγωγή» του καπιταλισμού σε ανώτερα στάδια, οι νέοι μηχανισμοί διείσδυσης του σύγχρονου τότε Κράτους σε «αλλότρια εδάφη», συνθέτουν μία πραγματικότητα ερεθιστική για τον Κόνραντ. Εναν συγγραφέα που εδώ κάνει μία συγκλονιστική μετάθεση: μεταφέρει, κατά κάποιον τρόπο, τον συντελεστή του σκοτεινού φυσικού φαινομένου, (το υγρό στοιχείο, μια καταιγίδα, μια θάλασσα, ένα επικίνδυνο ποτάμι) στα κοινωνικά καθέκαστα. Μέχρι τότε τον απασχολούσε η μυστηριώδης μήτρα του περιβάλλοντος, ακριβώς όχι θεολογικά, όπως τον Μέλβιλ, αλλά μέσα από τον ατταβιστικό, ενστικτώδη διάλογο του στοιχείου αυτού με τον άνθρώπινο ψυχισμό, θα 'λεγα κάπως απλουστευτικά.

Εν προκειμένω, κίνητρα και πράξεις των ηρώων του έχουν αναλογίες με τα αντανακλαστικά προηγούμενων πρωταγωνιστών του, οι οποίοι κινούνται σε έναν πρωτόγονο, αδιαπέραστο τελικά κόσμο. Τούτος ο τελευταίος είναι πλέον ο μοντέρνος, «πολιτισμένος» τόπος, που ελάχιστα διαφέρει από τον εξερευνητέο στο Κογκό («Η καρδιά του σκότους») ή στους ωκεανούς («Ο τυφώνας»). Στην Αγγλία όπου εκτυλίσσεται η δράση του «Πράκτορα» υπάρχουν μεταστοιχειωμένες οι ίδιες δυνάμεις, καφκικές, επικίνδυνα στρεψόδικες και κυρίως, όπως λέει κάποιος «τεχνικός της Εξουσίας», ανεξέλεγκτες, με την έννοια ότι έχουν απελευθερωθεί ως ιδέες τις οποίες δεν μπορεί να τις υπηρετήσει το άτομο, παρότι είναι ο επινοητής τους.

Σ' αυτό το θέατρο μεταμορφώσεων και παράλογων προτεραιοτήτων, στο οποίο οι περισσότεροι (ακόμα και οι ιδεαλιστές) προσπαθούν να καταλάβουν ή και να νομιμοποιήσουν, παντί τρόπω, το «αγαθό» της σκοπιμότητας, οι ήρωες νιώθουν εντελώς ξένοι προς εαυτούς και αλλήλους. Υπάρχουν, θα πείτε, και οι αναρχικοί με το υπερτροφικό, αύταρκες Εγώ, τη θεωρία περί ξεθεμελιώματος του Κράτους και την επιστροφή στην «καθαρή αρχή», μόνον που ο Κόνραντ δεν έχει τη διάθεση να τους αποδεχθεί, πιστεύοντας ότι υπάρχει θολή σύγχυση στη συγκεκριμένη σύλληψη. Ετσι, καίτοι τους παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς για να μην τους αδικήσει, στο τέλος τους καταδικάζει, γιατί, όπως λέει, μάλιστα, ο ίδιος στον πρόλογό του (συσχετίζοντάς τους με τους πάσης φύσεως τρομοκράτες), τα αισθήματα που κυριαρχούν μέσα του είναι μία μείξη οίκτου και περιφρόνησης. Ακόμα, μιλάει απερίφραστα για «εγκληματική ματαιότητα του όλου πράγματος», καθώς προσπαθεί, δεκαπέντε τόσα χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου, να αναλύσει τις προθέσεις συγγραφής του κειμένου. Ενός μυθιστορήματος που στη βάση του σχολιάζει την υπόθεση της ρίζας των ανθρώπινων βιαιοτήτων. Και, όπως είπα, επιχειρεί να βγάλει πιο ειδικά συμπεράσματα διεισδύοντας σε μηχανισμούς οι οποίοι συντηρούνται μέσα σε ένα κλίμα σύγχρονης φρίκης: αυτή τη λέξη δεν αναφέρει επιλογικά ο Κουρτς στην «Καρδιά του σκότους», αν και βρίσκεται μακριά από το Λονδίνο της τρομοκρατίας του «Πράκτορα», αντιμέτωπος, όμως, με την ατομική και φυσική άβυσσο; Με την αυτοκαταστροφική ανθρώπινη έφεση (λίγο πριν ο Φρόιντ αναφέρει τα περί ορμής του θανάτου), την οποία εδώ ο Κόνραντ θεωρεί εκμεταλλεύσιμη από τη «μισότρελλη πόζα» των τρομοκρατών.

Ο τελευταίος, που με το συγκεκριμένο έργο του έγινε σημείο αναφοράς μεταγενέστερων, άριστων συγγραφέων του κατασκοπευτικού είδους, όπως του Γκράχαμ Γκριν ή του Τζον Λε Καρέ, πήρε τη σκυτάλη από την αστυνομική και δημοσιογραφική «παραφιλολογία» της αγγλικής λογοτεχνικής σκηνής του 19ου αιώνα. Παράλληλα, με το ιδεολογικό και ηθικό βάρος που δίνει στη θεματολογία του, σφραγίζει τη σχετική γραφή. Ωστόσο, από πλευράς δομής αλλά και δραματουργίας το μυθιστόρημα χωλαίνει ελαφρά. Η αφήγηση παλινδρομεί καθυστερώντας σε ιδεολογικές αναλύσεις, οι οποίες μοιάζουν επεξεργασμένες μονοφωνικά από τον ίδιο τον συγγραφέα. Η βίαιη πράξη της κυρίας Βέρλοκ, γυναίκας του έμμισθου πράκτορα ξένων δυνάμεων αλλά και της βρετανικής εξουσίας, πάντως, επαναφέρει τα πράγματα σε ένα πλαίσιο δραματουργικά δραστικό.

Οι αθόρυβες, πλην σημαντικές εκδόσεις «Ερατώ», πιστές τόσο στην καλαίσθητη εμφάνιση των βιβλίων όσο και στην άψογη, κατά κανόνα, μετάφραση των ξενόγλωσσων κειμένων, στον «Πράκτορα» πρότειναν την εντελέστατη μεταγλώττιση της κ. Βικτωρίας Τράπαλη, η οποία έδωσε νέα φωνή στους παράφρονες ή και απλώς ενεργούμενους ήρωες του Κόνραντ.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/11/2007