Μικρή πραγματεία περί μεγάλων αρετών

Ξεκινώντας από την παροδοχή ότι «μια πραγματεία περί αρετών θα ήταν μάλλον γελοία αν αναζητούσε την πρωτοτυπία ή το νεωτερισμό» ο Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ δηλώνει πως το μόνο που ήθελε ήταν να συνεχίσει τις προσπάθειες προηγούμενων στοχαστών με το δικό τρόπο, με τα δικά του μέσα, «στηριζόμενος σ' εκείνους όσο χρειάζεται. Και πριν αποπειραθεί να εκθέσει τις απόψεις του, θεώρησε σκόπιμο να απαντήσει στο εύλογο ερώτημα: τι είναι μια αρετή! Ειναι, λέει, μια δύναμη που ενεργεί ή που μπορεί να ενεργήσει. Πάντως, επικεντρώνοντας τη σκέψη του στην ανθρώπινη κατάσταση θα πει: «Η αρετή του ανθρώπου είναι ό,τι τον κάνει ανθρώπινο ή μάλλον είναι η ειδοποιός δυνατότητα που έχει να επιβεβαιώνει την ιδιαίτερη υπεροχή του, δηλαδή (με την αξιολογική έννοια του όρου) την ανθρωπιά του».





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ενηλικίωση του νεωτερικού Λόγου, που σήμανε και την πλήρη διαφοροποίησή του από το θρησκειολογικό πλαίσιο ερμηνείας της κοινωνικότητας, εκφράζεται μέσα από την προτεραιότητα που αυτός αποδίδει στα δικαιώματα έναντι της ηθικής. Αυτή η προτεραιότητα δεν αναφέρεται στις ανάγκες εσωτερικής τελειοποίησης του ατόμου αλλά στα λειτουργικά συμφραζόμενα μιας ανοικτής κοινωνικότητας. Οι philosophes, διαφοροποιημένοι σε επίπεδο περιεχομένου από τη θεολογική σκέψη, επιδίωκαν να διαφοροποιηθούν και στη δομή της σκέψης. Ο διαχωρισμός του δικαίου από την ηθική είναι η προσφερόμενη διέξοδος για την αποκοπή του ομφάλιου λώρου του Λόγου από τη θεολογική-μεταφυσική σκέψη, αλλά και από την κλασικιστική Αναγέννηση.

Ο Mill, το 19ο αιώνα πλέον, παρ' όλο που εξακολουθεί να θεωρεί τη δικαιοσύνη κλάδο της ηθικής, θέτει ως κριτήριο διαχωρισμού των δύο εννοιών την έννοια του ατομικού δικαιώματος. Η δικαιοσύνη ως κλάδος της ηθικής συνδέεται με πράξεις υποχρεωτικές που απορρέουν από αντίστοιχα ατομικά δικαιώματα. Αντίθετα οι υπόλοιποι κλάδοι της ηθικής συνδέονται με τα λεγόμενα ατελή καθήκοντα (αρετές), τα οποία αποτελούν υποχρεώσεις που δεν εγείρουν κανένα δικαίωμα. Ο Habermas σήμερα, εκφραστής της κοινωνικά χρωματισμένης φιλελεύθερης παράδοσης, διαχωρίζει πλήρως τη δικαιοσύνη από την ηθική, τονίζοντας πως «η ηθική μάς λέει τι είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε, ενώ από τη δομή του δικαίου προκύπτει μια πρωτοκαθεδρία των δικαιωμάτων»

Εάν λοιπόν τα πράγματα στη σχέση δικαίου-ηθικής οδηγούν σε μιαν απόλυτα σχηματική και αφαιρετική, αλλά λειτουργικά απαραίτητη, ταύτιση αφ' ενός του νεωτερισμού με το Δίκαιο και αφ' ετέρου της θεολογίας με την ηθική, τα εργαλεία της οποίας είναι οι αρετές, τότε είναι εύλογη η απορία: Πώς εξηγείται ένας σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος, που έχει ταχθεί στρατηγικά με την πλευρά του ορθολογισμού, υπέρ της αυτοτέλειας του Λόγου και της απαλλαγής του από τους μύθους της θρησκείας, να επαναφέρει στο σώμα του κριτικού Λόγου την προτεραιότητα των αρετών;



Αντίφαση ή επικαιροποίηση



Είμαστε μάρτυρες, λοιπόν, μιας φιλοσοφικής αντίφασης ή ενός εγχειρήματος επικαιροποίησης της σπινοζικής αλλά και της κλασικής ηθικής (Αριστοτέλης, Επίκουρος, Πλωτίνος); Εάν συμβαίνει το δεύτερο, όπως επιδιώκει ο Sponville, τότε ο τελικός στόχος μιας Πραγματείας (έστω μικρής) περί αρετών (ακόμη και μεγάλων) θα πρέπει να είναι αφ' ενός η αποσύνδεσή της από την αυτο-αναφορικότητα του Λόγου και αφ' ετέρου η δημιουργία «δικτύων» επικοινωνιακής λειτουργικότητας με τις ανάγκες του κοινωνικού γίγνεσθαι. Φοβάμαι πως αυτή η δημιουργία δεν ολοκληρώνεται σε αυτό το έργο. Ο αναγνώστης του όμως αποζημιώνεται με γαλαντομία από την ανάδειξη ενός σύγχρονου φιλοσοφικού λόγου -έστω και με ανολοκλήρωτες τις κοινωνικές του αναφορές- σχετικά με το θετικό ρόλο που ασκεί ο στοχασμός περί αρετών στην ενίσχυση του ανθρωπισμού.

Ο λόγος του συγγραφέα δεν είναι καταγγελτικός -και σε αυτό διαφέρει απ' αυτόν της εκκλησίας. Αντιθέτως τονίζει εμφατικά πως η καταγγελία «αποτελεί την ηθική των θλιμμένων, είναι μια θλιβερή ηθική». Από το συνολικό σκέπτεσθαι του συγγραφέα μπορούμε να συμπεράνουμε πως η εφαρμογή του καλού δεν είναι πόνος, αλλά ηδονή. Ο στόχος της ηθικής βρίσκεται σ' αυτή τη ζωή, δεν είναι υπερβατικός.

Ο Sponville, με κριτήριο το κατά πόσο μια συγκεκριμένη πρακτική αποτελεί καθήκον, αναλύει 18 αρετές τις οποίες θεωρεί απαραίτητα στοιχεία της ηθικής ως ολότητας. Η πρώτη αρετή που εξετάζει είναι η ευγένεια. Αυτή δεν αποτελεί μιαν αρετή καθεαυτήν, αλλά την προϋπόθεση των άλλων αρετών. Η ευγένεια είναι στην ουσία ομοίωμα των αρετών, ενώ στην ακρότητά της είναι το αντίθετο της αυθεντικότητας. Δεν είναι αρετή γιατί δεν είναι καθήκον, είναι όμως κάτι το μικρό, το οποίο προετοιμάζει κάτι πολύ μεγάλο. Μέσω της ευγένειας μαθαίνουμε να είμαστε ενάρετοι, αλλά και με προκάλυμμα την ευγένεια μπορούμε να αποκρύψουμε την ανηθικότητά μας.

Η πίστη είναι μια αρετή διά της οποίας και χάρη στην οποία υπάρχουν αξίες και αρετές στο σύνολό τους. Η πηγή της βρίσκεται στη μνήμη. Κάθε μορφή πίστης όμως δεν είναι αρετή. Η πίστη δεν δικαιολογεί τα πάντα. Η πίστη στον Χίτλερ δεν δικαιολογεί τα στρατόπεδα συγκέντρωσης ούτε η πίστη στον Χριστό δικαιολογεί την Ιερά Εξέταση. Για το συγγραφέα, αφετηρία και κατάληξη της πίστης οφείλει να είναι η πίστη στην αλήθεια: «σ' αυτό το σημείο διακρίνεται η πίστη από τη (θρησκευτική) πίστη και a fortiori από το φανατισμό». Η φιλοσοφία είναι η ακραία πίστη στη σκέψη.

Αν η ευγένεια είναι η προέλευση των αρετών, η πίστη το θεμέλιο, τότε η φρόνηση είναι ο όρος ύπαρξής τους. Αυτή αποτελεί μια κατ' εξοχήν διανοητική αρετή. Με βεμπεριανούς όρους θα λέγαμε πως η φρόνηση είναι η ηθική της ευθύνης. Η εγκράτεια είναι η ικανότητα αυτοπεριορισμού των επιθυμιών μας. Αυτή «μας κάνει ικανούς να είμαστε κύριοι και όχι δούλοι των απολαύσεών μας». Η εγκράτεια, όμως, θα μπορούσαμε να αντιτείνουμε, δεν αποτελεί ένα εξωτερικό καθήκον αλλά μια εσωτερική παρότρυνση. Συνεπώς, η εγκράτεια μπορεί να γίνει δεκτή ως αξία, αλλά με μεγάλη δυσκολία ως αρετή. Το θάρρος επίσης είναι αρετή μόνον όταν εμφανίζεται ως μορφή εκδήλωσης του αλτρουισμού και της ανιδιοτέλειας. Διαφορετικά είναι μόνο ένα προτέρημα, το οποίο κατέχουν οι ενάρετοι αλλά και οι κακοί.



Φιλαυτία και «άλλος»



Ο Sponville στη σύγκρουση ανάμεσα στον Voltaire που τασσόταν υπέρ της φιλαυτίας και στον Kant που υποστήριζε πως η φιλαυτία αποτελεί την πηγή του κάθε κακού, επιλέγει ανεπιφύλακτα τον δεύτερο. Παρ' όλα αυτά όμως, παραδέχεται πως αν δεν αγαπήσουμε τον εαυτό μας δεν μπορούμε ν' αγαπήσουμε τον άλλο. Μέσα στα όρια της αντίθεσης φιλαυτίας-αλτρουισμού εξετάζονται αρετές όπως η γενναιοδωρία, η συμπόνια, η μεγαλοθυμία, η ευγνωμοσύνη, η ταπεινότητα, η απλότητα, η αγνότητα, η γλυκύτητα, η καλή πίστη και το χιούμορ. Η γενναιοδωρία και η δικαιοσύνη αποτελούν πλήρεις αρετές, ενώ οι υπόλοιπες είναι συμβατές και με πληθώρα ελαττωμάτων.

Ο δίκαιος δεν μπορεί να έχει ελαττώματα όσον αφορά τη σχέση του με τους άλλους, διαφορετικά δεν είναι δίκαιος. Η συνολική συμπεριφορά του μεγαλόθυμου, του συμπονετικού και του ευγνώμονα μπορεί να είναι συμβατή με πληθώρα ελαττωμάτων. Οσον αφορά τη δικαιοσύνη, αυτή είναι ο ορίζοντας όλων των αρετών και η απαραίτητη συνθήκη ύπαρξής τους. Ο συγγραφέας όμως, ως θεράπων της οικουμενικότητας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, φροντίζει να μας υπενθυμίζει πως η δικαιοσύνη εκτός από αρετή είναι και ισότητα δικαιωμάτων. Πιο σωστά, ως αρετή είναι ισότητα ηθικών δικαιωμάτων και ως δίκαιο είναι ισότητα νομικών δικαιωμάτων.

Η ανοχή ως μια ιδιαίτερης αξίας αρετή αναδεικνύεται εκεί όπου η αλήθεια δεν είναι μετά βεβαιότητος γνωστή. Οι επιστήμες δεν έχουν ανάγκη την ανοχή, αλλά την ελευθερία. Η φιλοσοφία όμως, που δεν μπορεί να στηριχτεί στα εμπειρικά δεδομένα και στις αποδείξεις (αμφιλεγόμενη θέση), χρειάζεται όσο τίποτε άλλο την ανοχή. Δεν είναι όμως κάθε ανοχή προτέρημα και αρετή. Η ανοχή στα εγκλήματα του ναζισμού και του σταλινισμού, όπως και έναντι κάποιων υποτίθεται πολιτισμικών παραδόσεων (θέση της γυναίκας στο φονταμενταλιστικό Ισλάμ), είναι έγκλημα και όχι αρετή. Κριτήριο της ανοχής είναι η στάση έναντι της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η ανάλυση των αρετών ολοκληρώνεται με αυτήν της αγάπης, η οποία κατά τον Sponville επειδή δεν αποτελεί αποτέλεσμα επιλογής δεν είναι καθήκον. Η ηθική όμως στο σύνολό της είναι ομοίωμα αγάπης. Η αγάπη εκδηλώνεται σε τρία επίπεδα, της έλλειψης (έρωτας), της χαράς (φιλία) και της αγάπης (ελεήμων αγάπη).

Ο σχολαστικισμός και ο αφαιρετικός θεωρησιακός χαρακτήρας του έργου είναι εμφανής όταν ο συγγραφέας επιδιώκει να συγκεράσει τον ατομικιστικό ανθρωπισμό του Διαφωτισμού με την καντιανή απόρριψη της φιλαυτίας, στηριζόμενος στην αριστοτελική μεσότητα. Η επιδίωξη αυτή δεν είναι παντού επιτυχής.

Εάν πάντως κριτήριο της ανάγνωσης δεν είναι η απόλυτη συμφωνία με το περιεχόμενο ενός βιβλίου αλλά η αισθητική και πολιτιστική απόλαυση, τότε θα έλεγα ότι από το βιβλίο του Sponville αποκομίζει κανείς όχι μόνο μια αισθητική απόλαυση αλλά και μία ηθική.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/03/2003