Το αυταρχικό φαινόμενο 4η Αυγούστου 21η Απριλίου

Στο βιβλίο αυτό διακρίνονται τρεις θεμελιώδεις φάσεις του αυταρχικού φαινομένου: η ολοκληρωτική, με παραλλαγές τον φασισμό/ναζισμό και τον υπαρκτό σοσιαλισμό, της περιόδου του μεσοπολέμου. Η καθαρά αυταρχική, που παίρνει τη μορφή τής στρατιωτικής δικτατορίας και συμπίπτει με την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Και η πλέον πρόσφατη, που εμφανίζεται ως απόρροια της "παγκοσμιοποίησης" και μεταθέτει το αυταρχικό φαινόμενο στις χώρες της "τριτοκοσμικής" περιφέρειας.
Το αυταρχικό φαινόμενο εγγράφεται ως εξωγενής παρέκκλιση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, που δεν προσιδιάζει στον χαρακτήρα της ελληνικής κοινωνίας. Στο δίπολο "κοινωνία πολιτών" και πολιτική εξουσία, με το οποίο επιχειρείται να ερμηνευθεί το ευρωπαϊκό αυταρχικό φαινόμενο, ο συγγραφέας εισάγει την κοινωνία ως πολιτική κατηγορία, δηλαδή τον συντελεστή πολιτικής χειραφέτησης του κοινωνικού σώματος.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο χώρο των κοινωνικών επιστημών δύο υπήρξαν τα βασικά κείμενα που έθεσαν τις βάσεις μιας αυτόνομης νεοελληνικής επιστημολογικής αντίληψης, η Νεοελληνική Κοινωνία και Οικονομία του Δημοσθένη Δανιηλίδη (1934), που ανέλυσε τις ιστορικές ιδιαιτερότητες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, και η Νεοελληνική Κοινωνία - Οψεις Υπανάπτυξης του Νίκου Μουζέλη (1978), που ενέταξε το νεότερο Ελληνισμό στην κατηγορία της ημιπεριφέρειας, μαζί με άλλες βαλκανικές και λατινοαμερικανικές κοινωνίες. Φυσικά, η πλειονότητα των Ελλήνων κοινωνιολόγων, οικονομολόγων και πολιτειολόγων δεν αξιοποίησε τις πρωτότυπες αυτές αλλά και ταυτόχρονα ρεαλιστικές ερμηνείες και παρέμεινε προσκολλημένη στην -εύκολη- λύση της άκριτης εφαρμογής παλαιομαρξιστικών κ.λπ. σχημάτων ανάλυσης, με τα γνωστά παραμορφωτικά αποτελέσματα.

Η τρίτη στη σειρά ρηξικέλευθη επιστημολογική πρόταση έρχεται από τον καθηγητή Πολιτικών Επιστημών Γ. Κοντογιώργη, στο πλαίσιο μιας πρόσφατης μελέτης του για το αυταρχικό φαινόμενο στην Ελλάδα. Η αξία του επιστημολογικού-μεθοδολογικού μέρους τής σχετικά σκωπτικής μελέτης υπερβαίνει κατά πολύ αυτήν μιας συνήθους προκαταρκτικής θεωρητικής εισαγωγής.

Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι το νεότερο ανθρωποκεντρικό κεκτημένο -της λεγόμενης «νεωτερικής κοινωνίας»- δεν συνιστά πρωτόγνωρο φαινόμενο, απεναντίας έχει ένα ισχυρό προηγούμενο: τον ελληνικό ανθρωποκεντρικό κόσμο (13). Η ανθρωποκεντρική τροχιά της ελληνικής κοινωνίας υπήρξε αδιάκοπη και ουδέποτε επέτρεψε την ανάπτυξη φεουδαρχίας. Είτε στη φάση του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος της κρητομυκηναϊκής εποχής είτε στην περίοδο των πόλεων-κρατών είτε στη μετάλλαξή τους σε αλεξανδρινή και μετα βυζαντινή οικουμένη είτε στο κοινοτικό σύστημα της Τουρκοκρατίας, ο Ελληνισμός διατήρησε ακέραιο το υψηλό επίπεδο της πολιτικής του αντίληψης, της πολιτικής του συμμετοχής και του ενδιαφέροντός του για την πολιτική. Ετσι, η εγκαθίδρυση κράτους με πρώιμους δημοκρατικούς θεσμούς μετά την ελληνική Επανάσταση του 1821 δεν υπήρξε επίδραση της παγκόσμιας ανθρωποκεντρικής εξέλιξης, αλλά αυτονόητη εσωτερική εξέλιξη του ελληνικού κοσμοσυστήματος (133). Αυτό άλλωστε αποδεικνύεται, σύμφωνα με το συγγραφέα, από τις προχωρημένες πολιτειακές διατάξεις της επαναστατικής περιόδου, την απαγόρευση της δουλείας, την αδυναμία εγκλιματισμού της μοναρχίας, την παροχή καθολικής ψήφου κ.λπ., τη στιγμή που αυτά απουσίαζαν στις περισσότερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες της Δύσης (121-123).

Ετσι, την κατηγορία ότι λόγω της Τουρκοκρατίας η νεότερη Ελλάδα δεν κατέστη δυνατόν να αναπτυχθεί πολιτικοκοινωνικά, ο συγγραφέας την αντιστρέφει: η πολιτικά αναπτυγμένη και ώριμη (ακόμη και υπό τον τουρκικό ζυγό) ελληνική πολιτική συνείδηση αρνείτο να αποδεχθεί το καθεστώς ιδιώτευσης που επεφύλασσε η εποχή στις άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες και να αφεθεί ολοκληρωτικά στις δυνάμεις της ιδιωτικής οικονομίας, που θα μετέβαλαν την πολιτική διαδικασία σε επιχειρηματική λειτουργία (39-40). Η δε υποχρεωτική προσαρμογή της Ελλάδας στους κανόνες της νεωτερικότητας αποτελεί μια χωρίς προηγούμενο οπισθοχώρηση (83).

Η αποτυχία του εγχειρήματος της εθνικής παλιγγενεσίας και η δημιουργία ενός μη αυτάρκους κρατιδίου, εξαρτημένου θεσμικά από την Ιερά Συμμαχία, θα σημάνει την απαρχή της αποσύνθεσης του ελληνικού ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος (136). Παρά ταύτα, θα επιβιώσει η κληρονομιά της λογικής του, που προκαλεί παρενέργειες και δυσλειτουργίες στην επιβολή εξωγενούς πολιτειακού μοντέλου. Π.χ., το πελατειακό σύστημα αποτελεί, σύμφωνα με το συγγραφέα, προϊόν της αναντιστοιχίας τού επιβληθέντος προ-αντιπροσωπευτικού κοινοβουλευτισμού και της αναπτυγμένης πολιτικής φύσης της κοινωνίας (139).



Διχοτομία κοινωνίας - πολιτικής



Και πράγματι, ο Γ. Κοντογιώργης θεωρεί την κοινωνία της νεωτερικότητας μια «κοινωνία ιδιώτη», που εμφορείται από μία σωτηριακή και ταυτόχρονα επιχειρησιακή άποψη για την πολιτική. Η πολιτική διαδικασία ως πεδίο της ανθρώπινης δράσης είναι άγνωστη, η διαχείριση των κοινών ανήκει αποκλειστικά στις δυνάμεις της διαμεσολάβησης και στην εξουσία του κράτους (125-126). Το δόγμα της διχοτομίας μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής υποδηλώνει ότι ο πολίτης δεν διαθέτει πολιτική ατομικότητα, το δε σώμα των πολιτών δεν μπορεί να συγκροτηθεί πολιτικά, να γίνει συστατικό μέρος του πολιτικού συστήματος (126).

Αντιθέτως, η υψηλή πολιτική ανάπτυξη, η πραγματική δηλαδή, εκδηλώνεται με την υψηλή ζήτηση πολιτικής. Η πολιτικά αναπτυγμένη κοινωνία αποστασιοποιείται από την αγελαία ή μαζική συμπεριφορά, τη νοοτροπία οπαδού και τα μαζικά κόμματα και την εν λευκώ διαμεσολάβησή του προς την εξουσία, την ταξική θεώρηση της πολιτικής και της ιδεολογίας, με πρόσημο την ιδιοκτησία και την εργασία (127). Ο πολίτης συγκροτεί μια ενεργό πολιτική οντότητα, με λόγο προσωπικό και άμεσο, που διατηρεί σχέση διαλεκτική και προσωπική με τους πολιτικούς του εκπροσώπους. Ετσι απορρίπτεται το δόγμα της διχοτομίας μεταξύ πολιτικής και κοινωνίας που διδάσκει η νεωτερικότητα (129). Η ασυλία της πολιτικής διασφαλίζει τον κλειστό της χαρακτήρα και τη χωρίς όρια αυτονομία της (101). Η δε «κοινωνία των πολιτών», όπως κακώς σύμφωνα με το συγγραφέα μεταφράστηκε στην Ελλάδας ο όρος civil society, υφίσταται όταν η ίδια η κοινωνία ιδιωτεύει (36).



Απόψεις οπωσδήποτε ανατρεπτικές για το δεδομένο επιστημολογικό και νηοηματικό περιβάλλον.



Η ερμηνεία του αυταρχισμού την Ελλάδα από το συγγραφέα αποτελεί λογική συνέπεια του ανωτέρω ερμηνευτικού σχήματος. Γενικά, ο συγγραφέας θεωρεί το αυταρχικό φαινόμενο συνάδον γνώρισμα της περιόδου οικοδόμησης του νεωτερικού κράτους (20), αλλά παρέκβαση από την ανθρωποκεντρική λογική της νεωτερικής κοινωνίας (21). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάκριση που επιτελεί μεταξύ κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού και φασισμού, διότι τα δύο τελευταία συστήματα ιδιοποιούνται μεν καθολικά το κράτος, αλλά δεν μεταβάλλουν τη θεμελιακή υπόστατη της κοινωνίας, ούτε θίγουν τον ιδιωτικό χαρακτήρα της οικονομίας (23-24).



Γεωπολιτικοί συσχετισμοί



Αντίθετα με τον Πουλαντζά και τον Μουζέλη, που ενέταξαν σε μία ενιαία κατηγορία τα δικτατορικά καθεστώτα της Ισπανίας, Πορτογαλίας και Ελλάδας, ως προϊόντα δομικής υστέρησης της περιφέρειας και της ημιπεριφέρειας του καπιταλισμού, ο Γ. Κοντογιώργης θεωρεί τους ιβηρικούς αυταρχισμούς απόρροια της ολοκληρωτικής δυναμικής του Μεσοπολέμου, ενώ το απριλιανό καθεστώς στην Ελλάδα, τυπικό παράγωγο των γεωπολιτικών συσχετισμών του ψυχρού πολέμου και εξαίρεση από την αδιάκοπη εξέλιξη του ελληνικού κοινοβουλευτισμού. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που η χούντα ενεφάνιζε τον εαυτόν της ως προσωρινή παρέκκλιση και στάδιο προετοιμασίας μιας «υγιέστερης δημοκρατίας». Η δε μεταξική δικτατορία δεν μπόρεσε να βρει πρόσφορο κοινωνιολογικό έδαφος (διαφέρει ως προς τούτο ριζικά από τα φασιστικά κινήματα του μεσοπολέμου) λόγω του αντιδραστικού χαρακτήρα της σχέσης κοινωνίας-πολιτικής στην Ελλάδα (83).

Στην έρημο των κοινωνικών επιστημών στη χώρα μας, το πόνημα του Γ. Κοντογιώργη αποτελεί αναμφίβολα μια έκπληξη κι ένα ορόσημο. Αποτελεί ταυτόχρονα μια ριζοσπαστική κριτική στη δυτική νεωτερική κοινωνία και μία πειστική απάντηση στους θεωρητικούς του εκσυγχρονισμού, που προσπάθησαν να εισαγάγουν την έννοια της κοινωνίας των πολιτών ως το αποκορύφωμα της δημοκρατίας και την τελευταία λέξη της πολιτικής επιστήμης. Αντιθέτως, ο καθηγητής Κοντογιώργης, με την έννοια του ελληνικού κοσμοσυστήματος, συγκροτεί μια δεξαμενή νέων μεθοδολογικών εργαλείων και επιστημολογικής αντίληψης, που μπορεί να βοηθήσει όχι μόνο στην επανερμηνεία της νεότερης ελληνικής ιστορίας αλλά και στην επανεξέταση της πολυσυζητημένης σχέσης μεταξύ του ελληνικού κόσμου και της Δύσης.



ΜΕΛΕΤΗΣ Η. ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ (Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/08/2004