Ένας προεστός του Μυστρά στην επανάσταση

Ο Αναγνώστης Σπυρίδων (ή αντίστροφα Σπυρίδων Αναγνώστης) Κοπανίτζας (1755-1839) και οι πρόγονοι του, κατά τον 18ο αιώνα, είχαν ως βάση της ζωής και της δράσης τους τον Μυστρά και, λίγα χιλιόμετρα βορειανατολικά, τη Βορδώνια. Γύρω από αυτόν τον άξονα απλωνόταν η σημαντική, τότε, κτηματική περιουσία της οικογένειας. Η ζωή του προεστού Αναγνώστη Κοπανίτζα συμπίπτει με τη μετάβαση από την σχεδόν φεουδαρχική κοινωνία του 18ου αιώνα στην αποδεκατισμένη αλλά ελεύθερη Ελλάδα του 19ου αιώνα.







ΚΡΙΤΙΚΗ





Τον Μάιο του 1832 ο Φρειδερίκος Θείρσιος, καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και πρόεδρος της Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών, φίλος του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, πατέρα του Όθωνα, έκανε ένα ταξίδι στην Πελοπόννησο, με την ιδιότητα του παρατηρητή, ξεκινώντας από το Αστρος. Είχε προηγηθεί η εκλογή του Όθωνα ως βασιλέως της Ελλάδος, από τις Προστάτιδες Δυνάμεις στο Λονδίνο (Φεβρουάριος 1832) και το γεγονός είχε αρχίσει να γίνεται ευρύτερα γνωστό τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς. Αν και ο Θείρσιος είχε δηλώσει ότι δεν θα αναμειχθεί στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας, ο τρόπος με τον οποίο περιέγραψε την κατάσταση στο δίτομο έργο του «De l' etat actuel de la Grece et des moyens d' arriver a sa restauration» (ελληνικός τίτλος «Η Ελλάδα του Καποδίστρια, η παρούσα κατάσταση της Ελλάδας και τα μέσα για να επιτευχθεί η ανοικοδόμησή της», Αθήνα, 1972), που κυκλοφόρησε την επόμενη χρονιά στη Λειψία έχει σίγουρα ένα αντικαποδιστριακό χρώμα. Αυτές οι θέσεις του Θείρσιου ενισχύθηκαν βεβαίως από τις συναντήσεις που είχε με διάφορους προύχοντες στις περιοχές όπου περιηγήθηκε και στον πρωτογενή και προσωπικό τρόπο με τον οποίο οι δημογέροντες αυτοί παρουσίαζαν και ερμήνευαν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες στην Ελλάδα τα πρώτα χρόνια του ελεύθερου βίου της. Στον Μυστρά, όπου ο Θείρσιος έφθασε στις 8 Μαΐου του 1832, συνομιλητής του ήταν ο Αναγνώστης Κοπανίτζας «ένας γέροντας 80 ετών, ο επικεφαλής της δημογεροντίας, το πλέον διακεκριμένο και σεβαστό πρόσωπο της πόλης». Σε μια επιστολή που έστειλε προς τη γυναίκα του τις ίδιες μέρες ο Θείρσιος γράφει για αυτή τη συνάντησή του με τον δημογέροντα του Μυστρά: «Μας διηγήθηκε πόσα είχε υπομείνει κάτω από τους Τούρκους. Διώξεις, πόλεμο, φυλακίσεις, σιδερένια δεσμά στα πόδια, στα χέρια, γύρω από το λαιμό. Όλα αυτά όμως ήταν λιγότερα απ' όσα υπέφερε τα δύο τελευταία χρόνια, όχι από κάθειρξη αλλά από καταπίεση ή εξαιτίας της καταπίεσης που έβλεπε να γίνεται σε άλλους. Με τους Τούρκους υπήρχε πάντοτε κάποια βοήθεια από τον αγά, τον μουλά, τον πασά ή ακόμα και από την Κωνσταντινούπολη, αλλά κάτω από την καποδιστριακή καταπίεση δεν υπήρχε καμιά. Οι Τούρκοι βασάνιζαν μόνο με το σώμα, αλλά αυτοί και το μυαλό».

Μέσα από την αφήγηση του Θείρσιου, ο 80χρονος Αναγνώστης Κοπανίτζας αναδεικνύεται σε ένα δραματικό μάρτυρα για την κατάσταση στην Ελλάδα εκείνη τη μεταβατική εποχή, όπου οι νέοι θεσμοί του εθνικού κράτους προσπαθούσαν να επιβληθούν εκ των άνω. Στο πρόσωπό του σίγουρα αναγνωρίζουμε δεκάδες άλλους προύχοντες, δημογέροντες και προκρίτους. Ο Αναγνώστης Κοπανίτζας μπορεί να μην ανήκει στην πρώτη γραμμή των προεστώτων της Επανάστασης ή, τουλάχιστον, στην πρώτη γραμμή της φιλολογίας και της ιστορίας της Επανάστασης, εκφράζει όμως τον μέσο όρο, η λειτουργία του είναι υποδειγματική και παραδειγματική. Από την άποψη αυτή η μονογραφία που του αφιερώνει σήμερα ένας, σε ευθεία γραμμή, απόγονός του, ο Δημήτρης Κοπανίτσας, με τίτλο «Ένας προεστός του Μυστρά στην Επανάσταση», λειτουργεί ως case study για την κατανόηση των νοοτροπιών, των συμπεριφορών, των σχέσεων, των διαπλοκών, των επιγαμιών κλπ. των προκρίτων στη μεταβατική εποχή από τον 18ο στον 19ο αιώνα.

Η μέθοδος του Δημήτρη Κοπανίτσα είναι κλασική και δοκιμασμένη. Προσπαθεί να σκιαγραφήσει, με όσο το δυνατόν περισσότερες αποχρώσεις, το πρόσωπο του Αναγνώστη Κοπανίτζα, στηριγμένος σε, ως επί το πλείστον, αδημοσίευτα οικογενειακά έγγραφα, και να εντάξει το πρόσωπο αυτό στο γενικότερο πλαίσιο της εποχής του. Έτσι τα ατομικά στοιχεία αποκτούν τις πραγματικές τους διαστάσεις και, αντίστροφα, οι γενικότερες συνθήκες προσωποποιούνται, τα κίνητρα γίνονται περισσότερο φανερά, φωτίζονται.

Ο Αναγνώστης Σπυρίδων Κοπανίτζας γεννήθηκε το 1755 και πέθανε το 1838 ή το 1839. Όλοι οι πρόγονοί του κατά τον 18ο αιώνα είχαν ως βάση της ζωής τους και της δράσης τους την ευρύτερη περιοχή του Μυστρά, όπου απλωνόταν η μεγάλη ­τουλάχιστον πριν από το 1821­ κτηματική τους περιουσία. Η ζωή του Αναγνώστη Κοπανίτζα συμπίπτει, όπως ήδη το έχουμε πει, με μια μεγάλη εποχή μετάβασης. Πρώτον, τη μετάβαση «από τη σχεδόν φεουδαρχική και ταραγμένη κοινωνία του 18ου αιώνα στην αποδεκατισμένη και κουρελιασμένη αλλά ελεύθερη και, παρ' όλες τις αδυναμίες της, ανοδική Ελλάδα του 19ου αιώνα», όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας. Δεύτερον, την πρόσληψη του εμπορίου, από τους μεγαλοκτηματίες, και τη δειλή εμφάνιση μιας αστικής συνείδησης που συνοδεύεται από την ενίσχυση του εθνικού αισθήματος (ο Αναγνώστης και οι γιοι του, Στέφανος και Παναγιώτης, μυούνται το 1819 στη Φιλική Εταιρεία). Αυτή η νέα συνείδηση, που σίγουρα σφραγίζεται από τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης, αποτυπώνεται σε ένα τετράστιχο που φέρεται να λέει ο Αναγνώστης Κοπανίτζας στο θεατρικό έργο του Παναγιώτη Σούτσου «Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης»: «Του έθνους του ελληνικού ελεύθερα τα μέλη / θρησκείαν των πρεσβεύουσιν οποίαν καθείς θέλει. / Κι εξεταστήν έχει καθείς της συνειδήσεώς του / τον μόνον οφθαλμόν ενός θεού καρδιογνώστου». Τρίτον, τη μετάβαση από την αποκεντρωμένη οθωμανική διοίκηση στην κεντρική διοίκηση ενός νέου κράτους, σε συνδυασμό με την οικονομική και κοινωνική αποδυνάμωση πολλών προκρίτων, μεταξύ των οποίων και ο Αναγνώστης Κοπανίτζας, που μετά την Εθνική Συνέλευση της Τροιζήνας «κουρασμένος και χωρίς χρήματα έπρεπε να συμμαζέψει τα υπόλοιπα της περιουσίας του και να φροντίσει τα ορφανά ανήλικα εγγόνια του, τα παιδιά του Στέφανου Κοπανίτζα», που στο μεταξύ είχε σκοτωθεί.

Αυτοί οι άξονες της μετάβασης διατρέχουν τα 14 κεφάλαια της μονογραφίας του Δημήτρη Κοπανίτσα. Παράλληλα αναδεικνύονται και άλλα σημαντικά στοιχεία. Αναφέρουμε τις αντιθέσεις των φατριών (ο Αναγνώστης ανήκε στο Αχαϊκό Κόμμα του Σωτηράκη Λόντου), τη συμπεριφορά και την τύχη της μεγάλης εγγείου ιδιοκτησίας πριν και μετά την επανάσταση, τις συνθήκες του καθημερινού βίου, τις γενεαλογικές επιβιώσεις και τη δημιουργία των λεγόμενων τζακιών στον 19ο αιώνα.

Από τα τρία ανήλικα, κατά την Επανάσταση, εγγόνια του Αναγνώστη, παιδιά του γιου του Στέφανου, η Φλωρεντία παντρεύτηκε τον ποιητή Παναγιώτη Σούτσο, ο Σπυρίδων διετέλεσε συνεχώς γερουσιαστής επί Όθωνος και βουλευτής ως τον θάνατό του και ο Ηλίας, που έμεινε στη Σπάρτη, ασχολήθηκε με την τοπική πολιτική και την οικογενειακή περιουσία. Το μοντέλο για την επιβίωση των προκρίτων μέσω της ανάμειξής τους στη διοίκηση του νέου κράτους επιβεβαιώνεται.

ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 31-05-1998