Η κρίση της νεωτερικότητας

Μετέφρασαν οι: Νάσος Γκόρτσος, Ειρήνη Μαρκίδη, Μαρία Μαρκίδη, Κατερίνα Πορφυρογένη.

[...] Σε μια εποχή όπου τόσοι στοχαστές έχουν χάσει την αυτονομία τους προκειμένου να υπηρετήσουν τους ισχυρούς αυτού του κόσμου ή έχουν λοξοδρομήσει από την ιστορική πραγματικότητα στρεφόμενοι σε ακαδημαϊκά γλωσσικά παιχνίδια, ο Κοσίκ εμφανίζεται ως ένας άνθρωπος που στέκεται όρθιος, που αρνείται να υποταχθεί και δε διστάζει να στοχάζεται, ενάντια στο ρεύμα, τα μεγάλα προβλήματα της εποχής μας. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Από μια τραγική σύμπτωση, η έκδοση αυτής της συλλογής δοκιμίων του Κάρελ Κόσικ συνέπεσε χρονικά με την αναγγελία του θανάτου του Τσέχου φιλοσόφου (πέθανε στις 21 του περασμένου Φλεβάρη στην Πράγα). Στη γλώσσα μας είχαν κυκλοφορήσει στο παρελθόν δύο βιβλία του Κόσικ: «Η διαλεκτική του συγκεκριμένου» (Οδυσσέας, 1975) και «Η διαλεκτική της κρίσης» (Καρανάσης, 1984), μεταφρασμένα και τα δυο από τον εξαίρετο συνάδελφο Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη. «Η διαλεκτική του συγκεκριμένου» (1962) υπήρξε αναμφίβολα ένα από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά έργα που γράφτηκαν στην Ανατολική Ευρώπη μετά τον πόλεμο.

Η Αγκνες Χέλερ το συνέκρινε μάλιστα με τα έργα των Σαρτρ, Λούκατς και Αντόρνο.

Οι Μ. Lowy και Η. Tarcus σημειώνουν στον πρόλογο της παρούσας έκδοσης ότι ο Κόσικ ήταν «ένας ανάμεσα στους λίγους εκείνους οι οποίοι αντιστάθηκαν διαδοχικά στις τρεις μεγάλες δυνάμεις καταπίεσης της σύγχρονης ιστορίας: στο φασισμό, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '40, στο γραφειοκρατικό σταλινικό καθεστώς από το 1956 και στη δικτατορία της αγοράς από το 1989». Ο ίδιος ο Κόσικ σ' ένα από τα κείμενά του αυτοπροσδιορίζεται ως «ένας οπαδός της κριτικής σκέψης». Και εξηγεί γιατί αρνήθηκε να συμβαδίσει με το «πνεύμα της εποχής» τόσο όταν αυτό επέβαλε την υποταγή στην επίσημη ορθοδοξία του μαρξισμού-λενινισμού όσο και όταν απαιτούσε διακηρύξεις πίστης στην οικονομία της αγοράς. Ο Κόσικ αναλύει την «κρίση της νεωτερικότητας» και επισημαίνει μια θεμελιώδη αντίφαση του σύγχρονου πολιτισμου: το ελεύθερο υποκείμενο, που θέλει να κυριαρχήσει πάνω στα πάντα, καταλήγει τελικά αλυσοδεμένο στη λειτουργία ενός συστήματος που παράγει υλική ευημερία αλλά και πνευματική ερήμωση, ενώ μεταμορφώνει τον άνθρωπο σε δουλικό εξάρτημά του.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/05/2003

ΚΡΙΤΙΚΗ



Για τον Τσέχο μαρξιστή φιλόσοφο Karel Kosίk (1926-2003) οι Μ. Lowy και Η. Tarcus, υπεύθυνοι στην πραγματικότητα για τούτη τη συλλογή κειμένων, γράφουν στον πρόλογο της παρούσας έκδοσης: «Ο Κάρελ Κόσικ δεν είναι μόνο ένας από τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα αλλά κι ένας απ' αυτούς οι οποίοι ενσάρκωσαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το πνεύμα της αντίστασης της κριτικής σκέψης. Είναι επίσης ένας ανάμεσα στους λίγους εκείνους οι οποίοι αντιστάθηκαν διαδοχικά στις τρεις μεγάλες δυνάμεις καταπίεσης της σύγχρονης ιστορίας: στο φασισμό κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '40, στο γραφειοκρατικό σταλινικό καθεστώς από το 1956 και στη δικτατορία της αγοράς από το 1989» (σ. ix). Ιδού με τον πιο λακωνικό τρόπο διατυπωμένη η ουσία μιας τεθλασμένης βιογραφίας που περνά μέσα από την αντιφασιστική πάλη και τον εγκλεισμό στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, τον αγώνα για τη δημιουργία μιας ελεύθερης πνευματικής ζωής στο πλαίσιο των λεγόμενων σοσιαλιστικών δημοκρατιών, τη συμμετοχή στην εξέγερση της Πράγας και το στυγνό εκτοπισμό εκ μέρους των στρατοκρατών της Μόσχας και των ανδρεικέλων τους, την ανυποχώρητη εναντίωση τέλος στο φιλελεύθερο εμπορευματικό εκβαρβαρισμό των πρώην «σοσιαλιστικών δημοκρατιών» μετά την κατάρρευση του σοβιετικού ιμπεριαλισμού και την άνευ όρων παράδοσή τους στις αρπάγες της κεφαλαιοκρατικής αγοράς.

Ως διανοητής ο Kosίk πρέπει να συγκαταλέγεται στους εξοχότερους εκπροσώπους της μεταμαρξιστικής φιλοσοφικής σκέψης, του οποίου το έργο Η διαλεκτική τού συγκεκριμένου (1962) έχει δικαιολογημένα συγκριθεί με τα μείζονα έργα του Λούκατς, του Σαρτρ και του Αντόρνο - και είναι αξιοσημείωτο ότι στην Ελλάδα, παρότι το βιβλίο κυκλοφορεί από χρόνια («Οδυσσέας» 1975, σε καλή μετάφραση του Λέων. Χατζηπροδρομίδη), κανένας σχεδόν δεν έχει λάβει παραγωγικά υπ' όψιν τη σκέψη του ή ακόμα ελάχιστοι γνωρίζουν καν το όνομά του. Οποιος μπει στον κόπο να ρίξει και τώρα μια ματιά στις πυκνές αλλά διαυγέστατες αναλύσεις του θα δει εκεί έναν στοχασμό που πασχίζει να αφομοιώσει το είδος του ολισμού που έφερε στη μαρξιστική σκέψη ο Λούκατς, χωρίς καμία παραχώρηση ωστόσο στον αυταρχικό ιδεαλισμό ορισμένων όψεων της εγελιανής παράδοσης, για την υπέρβαση των οποίων στρέφεται όχι στον Καντ -όπως πολλοί άλλοι από την παράδοσή του, που υπαναχώρησαν εντέλει στη σοσιαλδημοκρατία- αλλά σε έναν προσεκτικό διάλογο με τη σύγχρονή του φαινομενολογική σκέψη (υπήρξε άλλωστε μαθητής και προσωπικός συνομιλητής του σημαντικού Τσέχου φαινομενολόγου Γιαν Πατότσκα, ο οποίος προπολεμικά δίδασκε Χούσερλ και Χάιντεγκερ στο Πανεπιστήμιο τής Πράγας). Θα δει μια κοπιώδη ανασύσταση των φιλοσοφικών προϋποθέσεων του Κεφαλαίου, μακριά από τις ψευδοεπιστημονικές πόζες νεοσταλινικών όπως ο Αλτουσέρ, που προσπαθεί να διαμεσολαβήσει το ουμανιστικό στοιχείο στη σκέψη του Μαρξ μ' έναν ανυποχώρητο υλισμό, ο οποίος ωστόσο ποτέ δεν μπορεί (και δεν πρέπει) να συρρικνωθεί σε οποιαδήποτε θετική «αντικειμενική» κατασκευή...

Τις απηχήσεις της σκέψης του Karel Kosίk πιστοποιεί κανείς στις κρίσιμες συζητήσεις της δεκαετίας του '60 ανάμεσα στο φαινομενολογικό μαρξισμό των Σαρτρ και Μερλό-Ποντί, στην κριτική θεωρία της Σχολής της Φραγκφούρτης (ιδίως του Χ. Μαρκούζε), στην αμερικανική Νέα Αριστερά και -κυρίως-σ' ένα ρεύμα σχισματικού μαρξισμού που αναπτυσσόταν τότε στην Ανατολική Ευρώπη και συσπειρώθηκε τελικά γύρω από τον κύκλο του γιουγκοσλαβικού περιοδικού Praxis (του οποίου ο Kosίk υπήρξε ενεργό μέλος, μαζί με τους Μ. Μάρκοβιτς, Γκ. Πέτροβιτς, τον Πολωνό Ανταμ Σαφ ή εκπροσώπους τής παλαιότερης γενιάς μεταμαρξιστών, όπως ο Ερνστ Μπλοχ). Η ίδια αυτή φιλοσοφική σκέψη αστράφτει αβίαστα σε πολλές από τις σελίδες του τόμου που έχουμε τώρα μπροστά μας: ας πούμε, στην παράλληλη κριτική ανάγνωση του Μακιαβέλι και του Γκράμσι (σ. 42-46) σχετικά με την «ανθρώπινη φύση», ο Kosίk θα δείξει με οξυδέρκεια πως η θέση του Γκράμσι ότι «η ανθρώπινη "φύση" είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων του ανθρώπου» είναι εξίσου μεταφυσική με την αντίθετή της, αφού οδηγεί εντέλει σε μια ιδέα του ανθρώπινου υποκειμένου ως απεριόριστα κατασκευάσιμου από την εξουσία (ιδέα που θα εκλαϊκευόταν άλλωστε στις ημέρες μας στις άκριτες κονστρουκτιβιστικές θέσεις μεταστρουκτουραλιστών και «μεταμοντέρνων»). Ταυτόχρονα δεν θα πάψει να επιμένει, από την άλλη πλευρά, ότι η ίδια η έννοια της «φυσικής» φύσης δεν είναι συλλήψιμη χωρίς τη μεσολαβητική συνειδησιακή δραστηριότητα του ανθρώπου η οποία, έτσι, εγγράφεται ως ριζική δυνατότητα αναδημιουργίας και αλλαγής στο ίδιο το εσωτερικό του φυσικού κόσμου (σ. 83, με αναφορά στη natura naturans και στον Schelling).

Η έκδοση που έχουμε σήμερα μπροστά μας, φόρος τιμής στη μνήμη του φιλοσόφου (που έφυγε στις αρχές του 2003), δεν περιλαμβάνει αποκλειστικά φιλοσοφικά γραπτά. Εκτός από τις πολλές και σπουδαίες αισθητικές αναφορές του, αρκετά απ' αυτά τα κείμενα είναι πολιτικά με τη στενότερη έννοια της λέξης και απηχούν κρίσιμες ιστορικές στιγμές των οποίων υπήρξε μάρτυρας στη διάρκεια της ζωής του. Μία ομάδα κειμένων προέρχεται από την πρώτη περίοδο του έργου του (1964-68), μεταξύ των οποίων το βαρυσήμαντο «Για την παρούσα κρίση μας», γραμμένο αμέσως μετά την Ανοιξη της Πράγας. Από τα είκοσι χρόνια της εξαναγκασμένης του σιωπής που μεσολάβησαν (1969-89) υπάρχει μόνο μία δραματική επιστολή του προς τον Σαρτρ, αμέσως μετά την κατάσχεση των χειρογράφων του από την αστυνομία το 1975. Τέλος, περιλαμβάνεται μια επιλογή δοκιμίων και συνεντεύξεων από την τελευταία περίοδο της ζωής του (1989-2003), όπου φαίνεται καθαρά όχι μόνο η ενότητα και η συνοχή του συνόλου τής σκέψης του, όπως και η εξαιρετική του ικανότητα να αναπαράγει αυτή τη σκέψη μέσα στη συγκεκριμένη πραγματικότητα που κάθε φορά απαιτεί τη διαύγασή της, αλλά και η αγωνία του για τις πρόσφατες πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις στη σημερινή Δημοκρατία της Τσεχίας και στην Κεντρική Ευρώπη γενικότερα, στο πλαίσιο μιας ανυποχώρητης (βαθιά μελαγχολικής ωστόσο) κριτικής στην πορεία που μοιάζει από καιρό να ακολουθεί, χωρίς ελπίδα επιστροφής, ολόκληρος ο δυτικός κόσμος. Γραπτά όπως αυτά του Kosίk μπορούν με βεβαιότητα να διαβαστούν ως δείκτης του τι παραμένει ακόμα ζωντανό από τη ριζοσπαστική σκέψη του εικοστού αιώνα, και ποιες είναι οι αληθινά παραγωγικές κατευθύνσεις που μπορεί να βαδίσει ακόμα ο φιλοσοφικός στοχασμός αν θέλει να δημιουργήσει ένα μέλλον αντάξιο της καταγωγής του.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2003