Περί του μήλου ή περί της Αριστοτέλους τελεύτης

Το Liber de pomo, το οποίο μεταφράζεται και σχολιάζεται εδώ, είναι ένα λατινικό κείμενο του 13ου αιώνα -ιδιαίτερα διαδεδομένο κατά τον Μεσαίωνα και σχεδόν άγνωστο στις μέρες μας- στο οποίο αποτυπώνεται μια άκρως ενδιαφέρουσα εικόνα του μετασχηματισμένου Αριστοτέλη των πανεπιστημίων της Δύσης από τον 13ο αι. ώς την εποχή του Γαλιλαίου.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ας κάνουμε προς στιγμήν την υπόθεση ότι ο Σωκράτης, ύστερα από ώριμη σκέψη στο κελί του, είχε αποφασίσει τελικά να συμπεριφερθεί όπως κάθε φυσιολογικός Αθηναίος και, ακολουθώντας τη συμβουλή των φίλων του (και την ευχή των εχθρών του), να δραπετεύσει στα Μέγαρα ή στην Αίγινα. Ποια θα ήταν σ' αυτή την περίπτωση η θέση του στο πάνθεο της φιλοσοφίας; Το σίγουρο είναι ότι ο Πλάτων δεν θα είχε γράψει τον «Κρίτωνα» και τον «Φαίδωνα». Θα του ήταν μάλλον δύσκολο να μας παρουσιάσει τον Σωκράτη να υποστηρίζει με θέρμη ότι ο «ανεξέταστος βίος είναι αβίωτος» και ότι είναι προτιμότερο να αδικείσαι παρά να αδικείς - στερώντας μας τη μοναδική σαφή φιλοσοφική θέση που μπορούμε σήμερα να αποδώσουμε στον ιστορικό Σωκράτη. Αν ο Σωκράτης είχε πεθάνει από φυσιολογικό θάνατο, δεν είναι καν σίγουρο ότι θα ήταν ο πρωταγωνιστής των πλατωνικών διαλόγων, ούτε ότι θα είχε παραχθεί η εκτεταμένη σωκρατική γραμματεία, στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι πλατωνικοί διάλογοι. Σκεφτείτε λοιπόν την περίπτωση να αντλούσαμε την εικόνα του Σωκράτη μόνον από τις «Νεφέλες» του Αριστοφάνη.

Η μεταθανάτια φήμη του Σωκράτη θεμελιώθηκε εν πολλοίς στην αμφιλεγόμενη καταδίκη του και στη γενναιότητα που επέδειξε μπροστά στον επικείμενο θάνατο. Ο Σωκράτης έγινε ο πιο διάσημος φιλόσοφος όλων των εποχών, επειδή ακριβώς πέθανε με τον τρόπο που πέθανε. Και, όπως συμβαίνει συχνά στην ιστορία των ιδεών, ο θάνατος του Σωκράτη αποτέλεσε τη βάση ενός φιλοσοφικού «τόπου»: ο μεγάλος φιλόσοφος δεν μπορεί να πεθαίνει άδοξα, θα πρέπει να έχει έναν αξιοσημείωτο θάνατο. Ετσι πλάστηκαν ηρωικές αφηγήσεις για τον θάνατο φιλοσόφων, όπως λ.χ. η εθελούσια πτώση του Εμπεδοκλή στο ηφαίστειο της Αίτνας, ή ανέκδοτα που συνόδευαν λιγότερο ηρωικές εξόδους από τη ζωή, τα οποία σε κάθε περίπτωση μαρτυρούν την αταραξία του φιλοσόφου αλλά και τη δυνατότητά του να αποφασίζει αυτός για την ακριβή στιγμή της αποδημίας: ο Δημόκριτος σε βαθιά γεράματα παρατείνει για κάποιες μέρες ακόμη τη ζωή του με τη δύναμη που αντλεί από τη μυρωδιά του ζεστού ψωμιού.

Ο Αριστοτέλης τώρα, είχε φυσιολογικό θάνατο - λέγεται ότι πέθανε από κάποια αρρώστια αυτοεξόριστος στη Χαλκίδα. Η αναγνώριση που είχε όσο ζούσε ή αμέσως μετά τον θάνατό του δεν ξεπέρασε κάποια όρια. Για τους ανθρώπους της ελληνιστικής εποχής ήταν ένας από τους προικισμένους μαθητές του Πλάτωνα, ο ιδρυτής μιας φιλοσοφικής σχολής, ανάμεσα στις αρκετές άλλες που ξεφύτρωσαν στην Αθήνα στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα. Οταν ωστόσο, 3 αιώνες μετά τον θάνατό του, γίνονται προσιτά στο κοινό τα άγνωστα ώς τότε διδακτικά του έργα, το κύρος του βαθμιαία εδραιώνεται. Στην ύστερη αρχαιότητα το έργο του θα συζητηθεί και θα σχολιαστεί όσο κανένα άλλο, θα επιχειρηθεί η εναρμόνισή του με τον Πλατωνισμό αλλά και τον Χριστιανισμό, θα μεταφραστεί σε αναδυόμενες γλώσσες (στα συριακά, στα εβραϊκά, στα αραβικά και στα λατινικά). Στα μεσαιωνικά πλέον χρόνια ο Αριστοτέλης γίνεται η προσωποποίηση της φιλοσοφίας.

Πώς όμως είναι δυνατόν ο κατεξοχήν φιλόσοφος να πέθανε με έναν άδοξο φυσιολογικό θάνατο; Και αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, δεν πρόλαβε τουλάχιστον να μας αφήσει μια τελευταία φιλοσοφική διαθήκη; Το «Περί του μήλου» (στα λατινικά «Liber de pomo sive de morte Aristotelis») είναι ακριβώς η υποτιθέμενη φιλοσοφική διαθήκη του Αριστοτέλη. Πρόκειται για έναν πλαστό διάλογο ανάμεσα στον θνήσκοντα φιλόσοφο και σε μαθητές του, όπου, κατά το πρότυπο του πλατωνικού «Φαίδωνα», ο Αριστοτέλης δίνει ένα μάθημα καρτερίας μπροστά στον θάνατο, συνοψίζοντας ταυτοχρόνως και βασικές φιλοσοφικές του θέσεις. Το βιβλίο σώζεται σε διάφορες μορφές και σε διαφορετικές γλώσσες, και φαίνεται ότι γνώρισε μεγάλη διάδοση στο Ισλάμ και στη μεσαιωνική Δύση, όπου θεωρήθηκε γνήσιο έργο του Αριστοτέλη. Ο τίτλος του νόθου συγγράμματος αντλείται από το γεγονός ότι ο άρρωστος φιλόσοφος παίρνει δυνάμεις για την τελευταία του συζήτηση από την ευωδία, όχι του ζεστού ψωμιού όπως ο Δημόκριτος, αλλά ενός μήλου.



Σε ποια εποχή;



Στην παρούσα έκδοση περιλαμβάνεται το λατινικό κείμενο του 13ου αιώνα, η νεοελληνική μετάφραση και ο αναλυτικός του σχολιασμός. Σε Επίμετρο δίνεται η αγγλική μετάφραση της περσικής εκδοχής του «De pomo», μια εκδοχή που προέρχεται από το αραβικό πρωτότυπο, το οποίο, δυστυχώς, δεν υπάρχει σε σύγχρονη έκδοση ή μετάφραση σε ευρωπαϊκή γλώσσα. Το κύριο ωστόσο και ζουμερό μέρος του βιβλίου καταλαμβάνει η έρευνα της Παρασκευής Κοτζιά γύρω από τη σημασία και τη γενεαλογία του ιδιότυπου αυτού κειμένου. Ποιο είναι το αρχέτυπο από το οποίο προέρχονται οι ποικίλες εκδοχές του «De pomo»; Ποιος είναι ο ουσιαστικός σκοπός της συγγραφής (και της ψευδεπιγραφής) του; Σε ποια εποχή και σε ποιο διανοητικό περιβάλλον πρέπει να αναζητήσουμε την καταγωγή του; Ειδικότερα, η προέλευσή του είναι αραβική, όπως υποστηρίζουν οι περισσότεροι μελετητές, ή μήπως είναι πιθανότερη η προϋπαρξη ενός χαμένου ελληνιστικού αρχετύπου;

Το οφθαλμοφανές πρόβλημα με την αποτίμηση του ψευδεπίγραφου αυτού έργου είναι ότι εδώ ο «Αριστοτέλης» παρουσιάζεται να εκθέτει θέσεις αντιαριστοτελικές. Υποστηρίζει με θέρμη την αθανασία της ψυχής και την ανεξαρτησία της από το φθαρτό σώμα -αυτό είναι άλλωστε το κύριο θέμα του διαλόγου που διεξάγεται την τελευταία μέρα της ζωής του-, ενώ οι αναγνώστες τού «Περί ψυχής» γνωρίζουν ότι η ψυχή εκεί ορίζεται ως «η πρώτη εντελέχεια του φυσικού οργανικού (δηλ. ζωντανού) σώματος», και επομένως δεν μπορεί να διαχωριστεί από το σώμα. Φαίνεται ακόμη να εγκαταλείπει τη διακηρυγμένη στα έργα του θέση για την αιωνιότητα του κόσμου, και να αντλεί την ηρεμία του μπροστά στον θάνατο από την προοπτική της απόδρασής του από τη φυλακή του σώματος και της βαθμιαίας ένωσής του με τον θεό-δημιουργό του Σύμπαντος και του ανθρώπου. Οι εξοικειωμένοι με τη μεσαιωνική φιλοσοφία αντιλαμβάνονται αμέσως ότι στο «De pomo» εξοβελίζονται ακριβώς οι δύο αριστοτελικές θέσεις που απετέλεσαν εμπόδιο για την απρόσκοπτη συμφιλίωση της θεολογικής σκέψης με τον Αριστοτελισμό. Ούτε οι Χριστιανοί ούτε οι Αραβες ούτε οι Εβραίοι ήταν διατεθειμένοι να αποδεχτούν μια φιλοσοφία που αμφισβητούσε τη θεϊκή δημιουργικότητα και την αθανασία της ψυχής. Μπορεί λοιπόν κανείς να υποθέσει ότι η πρώτη μορφή αυτού του έργου γράφεται από κάποιον Αραβα αριστοτελιστή του 9ου αιώνα μ.Χ., και στους επόμενους αιώνες μεταγράφεται στα περσικά, στα εβραϊκά και στα λατινικά, με σκοπό, αφενός, να αποδοθεί ένας αξιοσημείωτος θάνατος στον Αριστοτέλη κατά το πρότυπο του πλατωνικού Σωκράτη και αφετέρου, να μειώσει τις εντάσεις ανάμεσα στην αριστοτελική φιλοσοφία και στον μεσαιωνικό μονοθεϊσμό.



Το κίνητρο



Αυτή είναι η κυρίαρχη ερμηνεία για την καταγωγή του «De pomo». Η κυρία Κοτζιά δεν θα περιοριστεί ωστόσο σε αυτήν την ερμηνεία και θα εξετάσει σοβαρά την υπόθεση να υπάρχει πίσω από τις μεσαιωνικές εκδοχές ένα αρχαιοελληνικό αρχέτυπο. Η υπόθεση αυτή μεταθέτει τη συγγραφή του «De pomo» αρκετούς αιώνες νωρίτερα, και, κυρίως, σχετικοποιεί τα θεολογικά κίνητρα του συγγραφέα-νοθευτή. Γιατί όμως ένας εθνικός συγγραφέας της ελληνιστικής ή της ρωμαϊκής εποχής να διαστρεβλώσει συνειδητά τις αριστοτελικές θέσεις για τη φύση της ψυχής και τη δημιουργία του κόσμου; Αρκούσε μόνο το κίνητρο της «σωκρατοποίησης» του Αριστοτέλη; Η απάντηση της κυρίας Κοτζιά είναι ότι το κίνητρο αυτό δεν είναι τόσο επιφανειακό όσο φαίνεται. Η προσέγγιση του θνήσκοντος Αριστοτέλη και του Σωκράτη του «Φαίδωνα» είναι στην πραγματικότητα μια μορφή της συμφιλίωσης Αριστοτελισμού και Πλατωνισμού. Ανασυνθέτοντας με συναρπαστικό τρόπο τη φιλοσοφική ατμόσφαιρα της όψιμης αρχαιότητας, η κυρία Κοτζιά θα δείξει ότι για την πλειονότητα των φιλοσοφούντων της εποχής η σχέση Πλάτωνα και Αριστοτέλη ήταν μάλλον σχέση συνέχειας παρά ρήξης. Αν στηριχθεί κανείς στα αποσπάσματα των χαμένων διαλόγων του Αριστοτέλη αλλά και στον τρόπο που οι σχολιαστές ερμηνεύουν τα σκοτεινά σημεία τού «Περί ψυχής» για τη φύση του ενεργητικού νου, τότε αντιλαμβάνεται ότι οι θέσεις που διατυπώνονται στο «De pomo» δεν αποτελούν συνειδητή διαστρέβλωση του Αριστοτέλη αλλά νόμιμες και διαδεδομένες ερμηνευτικές εκδοχές.

Το βιβλίο αποδεικνύει ότι η ουσιαστική έρευνα σε κάθε γνωστικό πεδίο, ακόμη και όταν ακολουθεί δύσβατα μονοπάτια, είναι μια πολύ γοητευτική διαδικασία - ιδίως όταν η αναμφισβήτητη εμβρίθεια του ερευνητή συνοδεύεται από θαυμαστή αίσθηση του μέτρου. Επιπλέον, καλύπτει ένα ουσιαστικό κενό της ελληνικής αριστοτελικής βιβλιογραφίας, αφού συμπληρώνει ιδανικά τη μνημειώδη μονογραφία του Ι. During για τον Αριστοτέλη (την οποία η κυρία Κοτζιά είχε μεταφράσει πριν από μερικά χρόνια για το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης) με μια πλάγια ιστορία του Αριστοτελισμού. Εκθέτει με επάρκεια μια άγνωστη στο ελληνικό κοινό θεματολογία, που περιλαμβάνει την αρχαία βιογραφική παράδοση για τον Αριστοτέλη, τον επονομαζόμενο «εξωτερικό» ή «χαμένο» Αριστοτέλη, τον πλατωνικό Αριστοτέλη της ύστερης αρχαιότητας, τον μεσαιωνικό Αριστοτέλη. Αποτελεί άλλωστε ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο και δύσκολο εκδοτικό εγχείρημα, στο οποίο εγώ τουλάχιστον δεν παρατήρησα αβλεψίες ή ακόμη και τυπογραφικά λάθη. Οταν γνωρίζει κανείς ότι η επιμέλεια ενός τέτοιου τόμου δεν είναι από τις δουλειές που μπορούν να ανατεθούν σε επαγγελματία διορθωτή, καταλαβαίνει τον τεράστιο επιπρόσθετο μόχθο της συγγραφέως.

Και κάποιες τελευταίες παρατηρήσεις. Είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι κυκλοφορούν βιβλία σαν κι αυτό στην ελληνική αγορά. Εξίσου ενθαρρυντική είναι η διαπίστωση ότι γίνεται τέτοια ερευνητική δουλειά στο ταλαιπωρημένο ελληνικό Πανεπιστήμιο (η κυρία Κοτζιά διδάσκει στο Φιλολογικό Τμήμα του ΑΠΘ). Και μελαγχολικό το συμπέρασμα ότι, ενώ η νεοελληνική έκδοση του «De pomo» είναι σαφώς η καλύτερη που υπάρχει διεθνώς, ελάχιστοι ειδικοί μελετητές θα έχουν τη δυνατότητα να το διαπιστώσουν με τα δικά τους μάτια.



ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΛΦΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/02/2008