Αληθομανές χαλκείον

"Θεωρώ όλα μου τα βιβλία σαν ένα έργο που άρχισε κάποτε να γράφεται, συνεχίζεται και θα τελειώσει μαζί με μένα", έλεγε ο Αλέξανδρος Κοτζιάς στα 1980. Λίγο αργότερα άρχισε να συνθέτει μια σειρά από δοκίμια-μαρτυρίες της συνοχής για την οποία μιλούσε. Κορυφαίο ανάμεσά τους το "Αληθομανές Χαλκείον", κείμενο ποιητικής πάνω στα συναρπαστικά μυστικά της τέχνης του μυθιστοριογράφου. Η έκδοση αυτή συγκεντρώνει τα δοκίμια του Κοτζιά, διερευνά τη θέση τους στο σύνολο του πεζογραφικού και κριτικού του έργου και, αξιοποιώντας το αρχείο του, τα σχολιάζει με την αμεσότητα του δικού του λόγου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Δώδεκα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από το θάνατο του Αλέξανδρου Κοτζιά και ο «Κέδρος» τυπώνει, σε μιαν εξαιρετικά επιμελημένη (φιλολογικά και τυπογραφικά) έκδοση, τα τελευταία κατάλοιπά του. Τα κείμενα που συγκεντρώνονται στον ανά χείρας τόμο είναι κείμενα τα οποία ο Κοτζιάς έγραψε και δημοσίευσε μεταξύ 1986 και 1992, όταν απαλλαγμένος από επαγγελματικές υποχρεώσεις μπορούσε να ανταποκριθεί με άνεση στις απανωτές προσκλήσεις για συμμετοχή σε επιστημονικά συμπόσια και σεμινάρια ή αφιερώματα. Τα θέματα τα οποία απασχολούν το συγγραφέα στα δοκίμια που έχουν προέλθει από αυτή τη συνεδριακή κατά βάση δραστηριότητα, είναι πολλά και εκ πρώτης όψεως πολύ διαφορετικά μεταξύ τους: από το πώς κινείται ο ίδιος μέσα στο καλλιτεχνικό του εργαστήριο (στις διπλανές σελίδες της «Βιβλιοθήκης» τέσσερις σύγχρονοι πεζογράφοι κι ένας ποιητής και κριτικός της γενιάς του '70 μιλούν για όσα πολύ σημαντικά αναπτύσσονται ως προς αυτό το ζήτημα στο εναρκτήριο δοκίμιο της συλλογής, από το οποίο προκύπτει και ο γενικός της τίτλος), καθώς και από το ποιο είναι το βασικό ιστορικό-πολιτικό, αλλά και εκφραστικό στίγμα των πεζογράφων της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς μέχρι την εξήγηση του ειδικού βάρους το οποίο κατέχει με τα σημερινά μας δεδομένα στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας η «Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» ή και ώς την ερμηνεία του μεγάλου αριθμού των ελληνικών μεταφράσεων του Αλέξανδρου Δουμά κατά την περίοδο του 19ου αιώνα. Αγγίζοντας το άμεσο, ζωντανό λογοτεχνικό παρόν, ο Κοτζιάς εξετάζει και άλλα στοιχεία, όπως ο τρόπος με τον οποίο συνέβαλαν στη νεότερη παραγωγή συγγραφείς σαν τον Δημήτρη Χατζή, τον Γιώργο Ιωάννου, τον Ηλία Χ. Παπαδημητρακόπουλο και τον Γιάννη Μανούσακα.



Επίμονα ερωτήματα για τη φύση και την αποστολή της πεζογραφίας



Γιατί, όμως, λέω πως τέτοια θέματα εμφανίζονται διαφορετικά στη σκέψη του Κοτζιά μόνον εκ πρώτης όψεως; Μα, επειδή, όπως κι αν τον διαβάσει ή αν τον ζυγίσει κανείς, από όποιο σημείο κι αν μπει στον κριτικό (και αυτοκριτικό) στοχασμό του, θα πέσει πάνω σε ιδιαίτερα σταθερούς προβληματισμούς και σε σαφώς επίμονα ερωτήματα. Τι είναι η λογοτεχνία και πόσο μέρος από την ύπαρξη του συγγραφέα απαιτεί προκειμένου να σταθεί με κάποια αξιοπρέπεια στα πόδια της; Απαιτεί την ύπαρξή του πέρα ώς πέρα. Σε ποιον βαθμό ο πεζογράφος οφείλει την τέχνη του στην έμπνευση, στην επιφοίτηση και στο ταλέντο και σε ποιον βαθμό τη φέρει εις πέρας χάρη στη σκληρή, πολύχρονη και επίμοχθη δουλειά του; Είναι ωραίο (ίσως κι ευχάριστο) να μιλάμε αβρόχοις ποσί για επιφοίτηση και έμπνευση ή (κάποτε) και για ιερή μανία, αλλά χωρίς τη συνεχή και επίπονη επεξεργασία, που ξεκινάει από την επιμελή συγκέντρωση του πραγματολογικού υλικού και τις πολλαπλές τεκμηριώσεις και διασταυρώσεις του, για να φτάσει ώς την ενδελεχή σκηνοθεσία των προσώπων και των καταστάσεων ή την αρχιτεκτονική σχεδίαση του αφηγηματικού οικοδομήματος στο σύνολό του, ουδείς συγγραφέας είναι σε θέση να γράψει το οτιδήποτε -αν μιλάμε, εννοείται, για συγγραφικό αποτέλεσμα που εγείρει για την αξιολόγησή του ισχυρό αισθητικό κριτήριο. Το καλλιτεχνικό, λοιπόν, εργαστήριο δεν εμφανίζεται εδώ ως τόπος αποκάλυψης κάποιας θείας και ανέγγιχτης ουσίας, αλλά, αντιθέτως, ως χώρος εμπράγματης (και ασταμάτητης) επαγγελματικής καταπόνησης. Προσοχή, όμως. Και η ανυποχώρητη δουλειά δεν μπορεί από μόνη της να παραγάγει τέχνη. Το ταλέντο (η βαθύτερη ικανότητα μετάπλασης και μεταμόρφωσης της πραγματικότητας) συνιστά εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την επίτευξη του «ποιείν» της πεζογραφίας -ενός «ποιείν» το οποίο δεν είναι άλλο από τη δύναμή της να χτίσει και να κρατήσει χωρίς καμία εξωτερική βοήθεια στη ζωή έναν ολόκληρο κόσμο.



Ο ρόλος των πρώτων μεταπολεμικών



Και τα ερωτήματα γίνονται βαθμιαία πιο συγκεκριμένα. Γιατί, άραγε, συζητιέται τόσο πολύ από το 1974 και μετά ο ρόλος τον οποίο παίζουν στην ελληνική λογοτεχνία οι πρώτοι μεταπολεμικοί πεζογράφοι; Ο λόγος είναι, καθώς φαίνεται, διπλός και έχει και στις δυο περιπτώσεις να κάνει με τη στάση των προκατόχων τους απέναντι στην πολιτική και την Ιστορία. Οταν η καυτή ανάσα της Ιστορίας τσουρουφλίζει τους νεότερους στο σβέρκο, οι προηγούμενοι, απασχολημένοι ακόμη με τις ιδεοκρατικές προτεραιότητες του μεσοπολέμου, σφυρίζουν απλώς αδιάφορα. Κι όταν η προσωπική παρουσία και το εγώ του συγγραφέα (οι ιδέες, οι απόψεις, η αισθητική του) διαγράφονται οριστικά από το μυθοπλαστικό σύμπαν των πρώτων μεταπολεμικών, έτσι ώστε το ίδιο να μπορεί να μετατραπεί σε αυτοσύστατη και αυτοδύναμη οντότητα, οι παλαιότεροι δεν έχουν πάψει να βάζουν με κάθε ευκαιρία στο παιχνίδι τον πολυλογά και εν πολλοίς επιδειξία εαυτό τους.

Μία δεκαετία και πλέον μετά το θάνατό του, η κριτική σκέψη του Κοτζιά εξακολουθεί να διατηρεί όλη την ένταση, την αιχμηρότητα και τη σπιρτάδα της. Ενας συγγραφέας ο οποίος κατ' επανάληψη είχε δηλώσει πως θεωρούσε την κριτική πάρεργη ή εν πάση περιπτώσει δευτερεύουσα μέριμνά του, αποδεικνύεται ότι σφραγίζει με τον κριτικό του λόγο όχι μόνο τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, κατά τη διάρκεια των οποίων παρακολουθεί, αποδελτιώνει και σχολιάζει συστηματικά τα πεζογραφικά τεκταινόμενα, αλλά, αίφνης, και την εποχή της μεταπολίτευσης, στο χρονικό ανάπτυγμα της οποίας προβαίνει σε συνθετικότερες θεωρήσεις είτε του καλλιτεχνικού φαινομένου γενικά είτε της ελληνικής λογοτεχνίας ειδικότερα.



Η συμβολή της φιλολογικής επιμέλειας



Ξεχωριστή μνεία στην έκδοση των κριτικών δοκιμίων του Κοτζιά αξίζει η φιλολογική επιμέλεια της Μαρίας Ρώτα. Η επιμελήτρια δεν έχει μόνο υπομνηματίσει εξαντλητικά κάθε κρίσιμο χωρίο των κειμένων τα οποία παρουσιάζει, δίνοντας εκ παραλλήλου κάθε σχετική βιβλιογραφική και εργογραφική πληροφορία, αλλά και έχει αξιοποιήσει κατά τον πλέον πρωτότυπο και γόνιμο τρόπο διάφορα «περικείμενα» του Κοτζιά, που με οιονδήποτε άλλο χειρισμό θα ήταν απείρως δύσκολο και να χρησιμοποιηθούν επ' ωφελεία και να φωτιστούν ουσιαστικά. Η Ρώτα καταφέρνει να συνταιριάξει στις υποσημειώσεις της διάφορα ελάσσονα κείμενα του Κοτζιά (συνεντεύξεις ή δηλώσεις σε εφημερίδες και περιοδικά, χειρόγραφες παρατηρήσεις, χωροταξικά διαγράμματα της σκηνικής δράσης των μυθιστορημάτων του, δακτυλόγραφες εισηγήσεις, όπως και αποσπάσματα από τις θέσεις του σε δημόσιες συζητήσεις) με τα περισσότερα από τα κεντρικά ζητήματα τα οποία αναφύονται από τις ανήσυχες αναζητήσεις των δοκιμίων, αναπλάθοντας τόσο τη συνέχεια των επιχειρημάτων του όσο και την εσωτερική συνέπεια και συνοχή της γραφής του. Καθ' όλα έγκυρο και κατατοπιστικό και το επιλογικό σημείωμα της επιμελήτριας, με το οποίο εντάσσει σε θεματικές κατηγορίες τα δοκίμια, υπογραμμίζοντας με αισθαντικότητα όλες τις βασικές τους έγνοιες.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/09/2004