71 και 74: σημειώσεις ενός πανεπιστημιακού

Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται η ημερολογιακή καταγραφή των συζητήσεων του συγγραφέα με Έλληνες δημοκρατικούς ηγέτες, με υποστηρικτές της χούντας και με Αμερικανούς ιθύνοντες, στη φορτισμένη περίοδο 1971-1974. Στις σελίδες του εμφανίζονται προσωπικότητες όπως οι Κ. Καραμανλής, Π. Κανελλόπουλος, Α. Παπανδρέου, Κ. Μητσοτάκης, Η. Ηλιού, Ι. Ζίγδης, Γ. Μαύρος, Γ. Ράλλης, Μ. Θεοδωράκης, ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Αμερικανοί διπλωμάτες στην Αθήνα και στο State Department. Τα πρόσωπα αυτά μιλούν για την δικτατορία των συνταγματαρχών και για τον τρόπο απεμπλοκής από το αδιέξοδο, αλλά παράλληλα αναφέρονται και στη μεταπολεμική ελληνική δημοκρατία, στις αδυναμίες της, στις χαμένες ευκαιρίες της, στις σχέσεις της με τον κόσμο.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Θεόδωρος Κουλουμπής, ψύχραιμος και διεισδυτικός αναλυτής των διεθνών προβλημάτων, από την οπτική της Ελλάδας, παρεμβαίνει συχνά στη δημόσια συζήτηση γύρω από αυτά και ο λόγος του, απαλλαγμένος από εθνικιστικές ψυχώσεις, έχει ένα ιδιαίτερο βάρος καθώς συγκρούεται με τις θυμικές εκρήξεις και τα ελληνοκεντρικά παραληρήματα και προσπαθεί να αναδείξει τις πραγματικότητες και μέσα από την ανάλυσή τους και την κατανόηση του πλέγματος των σχέσεων που δημιουργούν, να υποδείξει δρόμους για τη δημιουργική παρουσία της Ελλάδας στην περιοχή μας, στην Ευρώπη και γενικότερα στο σύγχρονο κόσμο. Το βιβλίο του μας παραπέμπει στην εφιαλτική περίοδο της χούντας. Μέσα από έναν μεγάλο αριθμό συνεντεύξεων με πολιτικά πρόσωπα της εποχής, Αμερικανούς και Ελληνες, ανθρώπους του καθεστώτος και αντιπάλους του, σκιαγραφείται η κατάσταση που επικρατούσε, η αναζήτηση διεξόδου, η βαθμιαία αποσάθρωση της στρατοκρατορίας, η πορεία προς το έγκλημα της Κύπρου, η σύγχυση της αμερικανικής πολιτικής. Φοβούμαι πως ένα λείπει: η αντίσταση του ελληνικού λαού, θεμέλιο των κατοπινών εξελίξεων. Ο ερευνητής εξάντλησε τις επαφές και τις συνεντεύξεις του με πρόσωπα της κορυφής, χρήσιμα και αναγκαία για το έργο του, δεν σχεδίασε όμως τότε και μια κάθοδο στα έγκατα των ζυμώσεων, στο επίπεδο των κοινωνικών στρωμάτων, εκεί όπου διακυβεύονταν η τύχη της χούντας και το δημοκρατικό μέλλον του τόπου. Εντύπωση μου προκάλεσε ότι το τραγικό πρόβλημα των βασανιστηρίων, των διωγμών, των χιλιάδων φυλακισμένων και εξορίστων, του δράματος των οικογενειών τους, που συγκρότησε τον όγκο του φακέλου εναντίον της χούντας, δεν πέρασε σχεδόν καθόλου από τις συνεντεύξεις και δεν φάνηκε να απασχολεί τους ερωτώμενους. Φαίνεται -και το λέω χωρίς να θέλω να αδικήσω κανέναν- ότι περισσότερο τους ένοιαξε το προσωπικό τους πολιτικό μέλλον μετά την πτώση της δικτατορίας και πολύ λιγότερο η συνεισφορά τους να αμβλυνθούν τα βάσανα του λαού μας.

Σ' ολόκληρο το βιβλίο, και μέσα από όλες σχεδόν τις συνεντεύξεις, διαχέεται η ευθύνη των ΗΠΑ για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας και τη στήριξή της. Ο Κουλουμπής διατυπώνει στην εισαγωγή του τη συναισθηματική του σχέση με την Αμερική. Ομως αυτό δεν τον εμποδίζει να διακρίνει καθαρά τη διαφορετική διάστασή της: αυτήν των «επίσημων υποθέσεων, των οικονομικών συμφερόντων, των στρατηγικών επιδιώξεων στον παγκοσμίων διαστάσεων ψυχρό πόλεμο και των πραγματιστικών επιλογών». Για να διαπιστώσει ότι «μέσα από τις συνεντεύξεις με τους Ελληνες πολιτικούς και τους Αμερικανούς ιθύνοντες, αναδύεται μια μάλλον μελαγχολική, αν όχι πικρή εικόνα της μεταπολεμικής ελληνοαμερικανικής σχέσης». Πολλοί διερεύνησαν κατά καιρούς το φαινόμενο του ελληνικού αντιαμερικανισμού, που δεν είναι παράγωγο μιας εκ προοιμίου εχθρικής διάθεσης του λαού μας απέναντι στις ΗΠΑ ή μιας σατανικής προπαγάνδας των κομμουνιστών, όπως ερμηνευόταν από φερέφωνα της αμερικανικής πολιτικής, αλλά αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής.

Ελπίζω πως δεν θα θεωρήσετε ότι φεύγω από το θέμα μου αν γράψω ότι θεωρώ πως η αμερικανική στήριξη της χούντας βρίσκεται σε ευθεία γραμμή με τη σημερινή πολιτική Μπους απέναντι στο Ιράκ και την εξόρμησή της για παγκόσμια κυριαρχία. Η Ελλάδα ήταν τότε προχωρημένο φυλάκιο στη στρατηγική των ΗΠΑ για τη Μέση Ανατολή. Και η ασταθής δημοκρατία της δεν εγγυούνταν τη σταθερότητα των θέσεων των ΗΠΑ. Το Κυπριακό -και ο Μακάριος εικαζόμενος ρασοφόρος Κάστρο- αποτελούσε ενόχληση. Οπως και οι αντιδράσεις του φωνασκούντος λαού μας κατά των βάσεών τους. Με μια κίνηση, η Ουάσιγκτον απαλλάχτηκε από όλα αυτά. Μια φράση του Aushuts, Νο 2 της αμερικανικής πρεσβείας, που επικαλείται ο Rob. Keely (του πολιτικού προσωπικού της πρεσβείας στην Αθήνα) απαντά στο ερώτημα για την ευθύνη των ΗΠΑ. Ο Αουσουτς είπε στις 21.4, στην Κ. Μπράκες, σύμβουλο της πρεσβείας, με όψη που λαμποκοπούσε: «Ολα εξελίχθηκαν μια χαρά. Αυτό είναι το δικό μου πραξικόπημα». Εξάλλου, το πήγαιν'-έλα των στρατηγών του Πενταγώνου και η επίσκεψη Αγκνιου σκόρπισαν τους μύθους πως η αμερικανική ηγεσία δεν ήξερε το πραξικόπημα και δεν ήθελε τη χούντα. Παρά τη στήριξή της όμως, η δικτατορία κατέρρευσε. Η Ουάσιγκτον ποτέ δεν εκτίμησε έγκαιρα τη φοβερή δύναμη της αντίθεσης του λαού, παρά μόνο από τα ύστερα. Το ίδιο λάθος κάνει και σήμερα. Η βοή από τα ανά τον κόσμο συλλαλητήρια κατά του πολέμου συναντιέται στη σκέψη κάθε αντιδικτατορικού με το δικό μας πάθος στον αγώνα κατά της χούντας. Ζωντανεύει στη μνήμη μας τη θύελλα του Πολυτεχνείου, την ανάμνηση από τις αμερικανικές κινητοποιήσεις κατά του πολέμου στο Βιετνάμ και σήμερα στις ΗΠΑ πολλαπλασιάζονται τα κινήματα υπέρ της ειρήνης.

Το βιβλίο του Κουλουμπή μας δείχνει πώς σκέφτονταν οι πολιτικοί ηγέτες εκείνα τα χρόνια. Εκείνοι με τους οποίους μπόρεσε να συνομιλήσει μέσα στην ομίχλη της δυσπιστίας ή του φόβου. Από τις συνεντεύξεις βγαίνει καθαρά πως όλοι σχεδόν περίμεναν την ανατροπή της δικτατορίας από το εξωτερικό και δεν είχαν κανένα ρεαλιστικό σχέδιο για την οργάνωση της αντίστασης του λαού. Ηταν φανερή η πρόθεση να καταλάβουν θέσεις εν όψει της πτώσης του καθεστώτος, παραμερίζοντας κάθε σκέψη για συντονισμό των δυνάμεων που ήταν κατά της δικτατορίας -έναν όρο προφανή για να είναι πιο αποτελεσματικός ο αγώνας.

Το παρόν βιβλίο, που μας γυρίζει στις εφιαλτικές μέρες της δικτατορίας της χούντας, έχει και μιαν επικαιρότητα. Φέρνει για συζήτηση τη σχέση του αντιδικτατορικού αγώνα με τη σημερινή τρομοκρατία της «17Ν». Κάποιοι ζητούν να συνδέσουν τον ηρωικό αγώνα εκείνης της εποχής, που έψαχνε να βρει δρόμους για την αποκατάσταση των λαϊκών ελευθεριών, με τα επονείδιστα εγκλήματα των δολοφόνων της «17Ν», σε συνθήκες που η κοινοβουλευτική δημοκρατία είχε πια αποκατασταθεί. Είναι φανερό ότι τέτοιος δεσμός δεν υπάρχει. Στις συνθήκες της δικτατορίας, κάθε μέσο ήταν νόμιμο. Ακόμα και η ιδέα μιας εκτεταμένης χρήσης βίας με ακραίο όριο έναν εμφύλιο, είχε τη δικαιολόγησή της, μόλο που πολιτικά ήταν απορριπτέα, όχι για ηθικούς, αλλά για πραγματικούς λόγους. Απλώς, ήταν αδιέξοδη, οδηγούσε σε άκρως επικίνδυνες εξελίξεις, δεν αντιστοιχούσε σε υπαρκτούς συσχετισμούς, ενίσχυε π.χ. τους μηχανισμούς καταστολής και την εξωτερική στήριξη και απομόνωνε το δημοκρατικό κίνημα που αναπτυσσόταν από τις ευρύτερες μάζες. Η Αριστερά, που είχε ηγηθεί στον εμφύλιο του '44-'49 και ηττήθηκε, είχε συγκεντρώσει όλη την προσοχή της στην ανάπτυξη του μαζικού αντιδικτατορικού κινήματος και στην επίτευξη της ενότητας των αντιδικτατορικών δυνάμεων. Η πολιτική αυτή είχε αρχίσει ήδη να αποδίδει καρπούς, μετά τον αιφνιδιασμό της 21ης Απριλίου. Και οδήγησε στη διστακτική ανάπτυξη κοινωνικών αγώνων, στη φοιτητική διαμαρτυρία με κορύφωμα την εξέγερση του Πολυτεχνείου και στη δημιουργία πνεύματος μαζικής αντίστασης.

Το βιβλίο του Θόδωρου Κουλουμπή μας βοηθάει να αναστοχαστούμε πάνω σε ζητήματα που άλλοτε τα αντιμετωπίζαμε εν θερμώ και τώρα ανήκουν στην Ιστορία. Σήμερα, όμως, μπορούμε να σταθμίσουμε την τότε στάση μας απέναντί τους και να διδαχτούμε για τη στάση μας απέναντι σε καταστάσεις και σε ανθρώπους με το βλέμμα στο αύριο. Ετσι, βρίσκω πως αυτή η συλλογή των συνεντεύξεων μας κεντρίζει για μια συνέντευξη με τον εαυτό μας, που δεν θα δημοσιοποιηθεί βέβαια ποτέ, αλλά θα είναι το ίδιο ή και περισσότερο γόνιμη αν καταφέρουμε να βυθιστούμε στην αυτογνωσία και τον αυτοέλεγχο και να αναδυθούμε πιο σωστοί και πιο γενναίοι, με λιγότερες εμμονές στις αλήθειες του καθενός μας και μεγαλύτερη διανοητική φρεσκάδα και ικανότητα να κατανοήσουμε τις πραγματικότητες του καιρού μας για να τις αλλάξουμε.

Το βιβλίο του Κουλουμπή είναι ένα δύσκολο αλλά απολαυστικό κείμενο. Μας κάνει συνομιλητές με πολλούς από εκείνους, Ελληνες και ξένους, που διαμόρφωσαν τις εξελίξεις στη διάρκεια της χούντας και στο δρόμο προς την έξοδο από την τυραννία. Είναι διανθισμένο με χαριτωμένες παρατηρήσεις για την προσωπικότητα των συνομιλητών και τις συνθήκες των συναντήσεων. Και αυτό το καθιστά ακόμα πιο ζωντανό. Θα το επαναλάβω: Από το βιβλίο λείπει η Αριστερά, με εξαίρεση τον Ηλία Ηλιού, αυτό τον κορυφαίο διανοητή και πολιτικό της, και τον Μίκη Θεοδωράκη. Δεν σημειώνεται καν μια καμπή της με ιστορική σημασία, εσωτερική και διεθνή: η διάσπαση του κομμουνιστικού κινήματος το 1968, που αθροίστηκε και αυτή στα προμηνύματα της κατάρρευσης του σοβιετικού κόσμου. Η ανανεωτική αριστερά, ήδη με την εμφάνισή της, κατέλαβε πρωτεύουσα θέση στον αντιδικτατορικό αγώνα, με τις αναλύσεις της και τη δράση της, την εμμονή της στη θεωρία και πρακτική του δημοκρατικού δρόμου προς το αύριο. Δεν είναι τυχαίο ότι πολύ μεγάλο μέρος των πολιτικών κρατουμένων και εξόριστων ανήκαν στις τάξεις της, ενώ η νεολαία της -ο Ρήγας Φεραίος- βάσταξε μεγάλο βάρος του κινήματος της νεολαίας και των διωγμών. Είναι φυσικό, στις συνθήκες της εποχής, να μην μπόρεσε ο Θεόδωρος Κουλουμπής να ερευνήσει κι αυτές τις πλευρές και να συνομιλήσει με τους πρωτεργάτες τους, που ήταν στις φυλακές ή στην παρανομία. Τα αναφέρω για την πληρότητα της παρουσίασης.



ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΥΡΚΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/04/2003