Αθλητισμός και όψεις της αστικής κοινωνικότητας

ΚΡΙΤΙΚΗ




Τον παλιό καιρό, όταν ο αθλητισμός δεν είχε ακόμη μετατραπεί σε μια μεγάλη, παγκόσμια επιχείρηση και οι ασχολούμενοι με αυτόν παρέμεναν ερασιτέχνες, οι τόποι άθλησης διέθεταν λιγοστά όργανα που μύριζαν ξύλο και οι αθλητές φορούσαν στολή από άσπρη φανέλα και άσπρο μακρύ παντελόνι· όταν δεν είχαν ανακαλυφθεί η τηλεόραση, οι αναβολικές ουσίες, ο εργοδυναμικός εξοπλισμός, αλλά ούτε υπήρχαν σπόνσορες-διαφημιστές, λίγοι μόνο ασχολούνταν σοβαρά με την άθληση και τα σπορ. Στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους το ενδιαφέρον για σωματική άσκηση ήταν περιορισμένο μόνο «εν μικρά μερίδι της Αθηναϊκής νεολαίας». Τα πράγματα όμως επρόκειτο να αλλάξουν κατά τις τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα με την εισαγωγή νέων αντιλήψεων περί αθλητισμού. «Το ζήτημα είναι», όπως έγραφε ένα χρονογράφημα των «Καιρών», ότι «αν αφήσωμεν οι Αθηναίοι την πολιτικήν των σύρτα φέρτα από το γραφείον εις το καφφενείον, ημπορούμεν να αποκτήσωμεν ωραία κορμιά, μέσα εις ένα γυμναστήριον, [ώστε να]... λείψουν από τον τόπον μας τα κινεζικώς κιτρινόχροα πρόσωπα παιδιών, νεανίδων, ανθρώπων που διατρέχουν την ηλικία του σφρίγους και του κάλλους». Παρόμοιες αντιλήψεις γνώρισαν ευρεία διάδοση στα μεσαία αστικά στρώματα της εποχής και συνέβαλαν στο να αποκτήσει η σωματική άσκηση νέα αξία στην ελληνική κοινωνία. Το ίδιο το κράτος είχε ήδη φροντίσει για την καθιέρωση της γυμναστικής ως αναπόσπαστου μέρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας στο σχολείο. Παράλληλα, ιδίως μετά το 1870, άρχισαν να ιδρύονται γυμναστικά σωματεία και σύλλογοι, σε τόσο μεγάλο μάλιστα αριθμό που οι εφημερίδες της εποχής έγραφαν για τη νόσο «αθλητίτιδα» η οποία έπληττε τη χώρα.

Το βιβλίο της ιστορικού Χριστίνας Κουλούρη αφηγείται την ανάπτυξη και εξέλιξη του νεότερου ελληνικού αθλητισμού κατά την περίοδο που ξεκινά με την ίδρυση των πρώτων σημαντικών αθλητικών σωματείων τη δεκαετία του 1870, κορυφώνεται με την Ολυμπιάδα της Αθήνας το 1896 και κλείνει με τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922. Είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος εξετάζεται το ευρύτερο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το νέο ενδιαφέρον για τον αθλητισμό. Ηταν εκείνη ακριβώς την εποχή, επισημαίνει η συγγραφέας, που ο αθλητισμός έγινε μέρος της καθημερινότητας στο άστυ, εμφανίστηκαν οι πρώτοι επαγγελματίες γυμναστές, κατασκευάστηκαν ιδιαίτεροι τόποι άθλησης, συντάχθηκε η βασική σχετική νομοθεσία, καθιερώθηκαν περιοδικοί αγώνες και άρχισε η μαζικοποίηση του αθλητικού θεάματος. Η νέα ενασχόληση με τα σπορ οδήγησε, όπως ήταν φυσικό, στη δημιουργία γυμναστικών και αθλητικών σωματείων, πολλά από τα οποία λειτουργούν ως τις ημέρες μας.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου εξετάζονται τέσσερα από τα αθλητικά σωματεία της εποχής. Πρόκειται για τον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο, τον Εθνικό Γυμναστικό Σύλλογο, τον Όμιλο Ερετών Πειραιώς και τον Όμιλο Αντισφαίρισης Αθηνών (γνωστό τότε ως Lawn Tennis Club). Βασιζόμενη στα ευρήματα επίπονης αρχειακής έρευνας, η συγγραφέας μάς δίνει μια πλήρη εικόνα της εσωτερικής ζωής των παραπάνω συλλόγων αλλά και του ρόλου τους στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο. Περιγράφει τα πορτρέτα των πρωτεργατών του ελληνικού αθλητισμού, όπως ο Ιωάννης Φωκιανός, πρόεδρος του Πανελληνίου ΓΣ και «πατέρας της [ελληνικής] γυμναστικής», του οποίου ωστόσο η εμμονή στη διοργάνωση ετήσιων αθλητικών αγώνων οδήγησε στην εσωτερική σύγκρουση και διάσπαση του σωματείου από την οποία προήλθε ο Εθνικός. Αποτυπώνει με γλαφυρό τρόπο τις αξίες των σωματείων, όπως η πειθαρχία και η υπακοή, και την εσωτερική λειτουργία της σωματειακής ζωής. Εξετάζει τα οικονομικά των συλλόγων, την κοινωνική και επαγγελματική σύνθεση των μελών, τη θέση των γυναικών σε αυτά, την ενδυμασία τους στα διάφορα αθλήματα (αυτή των κωπηλατών, για παράδειγμα, αποτελείτο «εκ πίλου κυανού, εκ φανέλλας λευκής, επί της οποίας προς το αριστερόν του στέρνου θα ώσι τα αρχικά ψηφία του Ομίλου Ερετών εκ κυανής μετάξης, εκ ζωστήρος δερματίνου, εκ περισκελίδος λευκής και εξ υποδημάτων εκ λευκού υφάσματος»).

Η Χριστίνα Κουλούρη γνωρίζει καλά ότι η ιστορική μελέτη για τον αθλητισμό και τα σπορ, όπως άλλωστε για οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα, δεν μπορεί παρά να σχετίζεται με πολλές όψεις της πολιτισμικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής του τόπου. Έτσι ένα από τα βασικά θέματα που διατρέχουν το βιβλίο της είναι η σχεδόν ταυτόχρονη ανάπτυξη των σπορ στην Ελλάδα του 19ου αιώνα με την ανάπτυξη των αστικών κέντρων και τη συνακόλουθη άνοδο νέων μεσοαστικών στρωμάτων. Η μαζική εμφάνιση αθλητικών σωματείων εξέφρασε νέες μορφές κοινωνικότητας και ψυχαγωγίας των ανερχόμενων αστών, αλλά και ένα νέο τρόπο οργάνωσης του χρόνου τους. Όπως χαρακτηριστικά έλεγε γνωστό μέλος της αθηναϊκής αστικής κοινωνίας για ένα καθιερωμένο γυμναστήριο της εποχής, «εκείνο ήτο το καφενείον μας, το ζαχαροπωλείον μας, το ουζοπωλείον μας, το ντάνσιγκ μας, το φάι-βο-κλοκ». Μεγάλο επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση αθλητισμού και πολιτικής εξουσίας, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο ο αθλητισμός έγινε πεδίο σύγκρουσης στα χρόνια του εθνικού διχασμού. Τα περισσότερα αθλητικά σωματεία διακρίνονταν για τον φιλοβασιλικό χαρακτήρα τους. Μάλιστα, ακόμη και μετά την επικράτηση του βενιζελισμού το 1917, πολλά από αυτά διατήρησαν τη νομιμοφροσύνη προς τον έκπτωτο μονάρχη. Ο Πανελλήνιος ΓΣ έστειλε ψήφισμα συμπαράστασης στον βασιλιά Κωνσταντίνο, χαιρέτισε δε με ενθουσιασμό την επάνοδό του στη χώρα το 1920. Η διοίκηση του Ομίλου Ερετών αποφάσισε να διακοσμήσει τις εγκαταστάσεις του ομίλου με εικόνες του βασιλικού ζεύγους ακριβώς τις παραμονές των (μοιραίων για τον Βενιζέλο) εκλογών του 1920. Μόνο ο Ομιλος Αντισφαιρίσεως εκυριαρχείτο από βενιζελικούς ως τα χρόνια του Διχασμού. Και εδώ όμως, μετά τα Νοεμβριανά, επικράτησε η συντηρητική, φιλοβασιλική ομάδα, η οποία επρόκειτο να κυριαρχήσει τις επόμενες δεκαετίες.

Η νόσος «αθλητίτις», η οποία ενέσκηψε στη χώρα περί το τέλος του 19ου αιώνα και φούντωσε τη χρονιά των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων, εξασθένησε σύντομα κατόπιν, γεγονός που οδήγησε και στη σταδιακή παρακμή των γυμναστικών και αθλητικών σωματείων. Σιγά σιγά άρχισαν να εμφανίζονται άλλα είδη αστικών συσσωματώσεων με περισσότερο ψυχαγωγικό χαρακτήρα, όπως ήταν οι εκδρομικοί και πεζοπορικοί σύλλογοι, οι σκοπευτικοί όμιλοι και τα κυνηγετικά σωματεία. Κυρίως όμως άρχισαν εκείνα τα χρόνια να αναπτύσσονται ταχύτατα οι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι, αναδεικνύοντας το ποδόσφαιρο ως «το λαϊκώτερον όλων των παιδιών και αθλητικών και γυμναστικών ασκήσεων». Δεν μένει παρά να ευχηθούμε ότι μια αντίστοιχη με αυτήν της Χριστίνας Κουλούρη μελέτη για το ποδόσφαιρο θα πλουτίσει την ιστοριογραφία του πρώιμου ελληνικού αθλητισμού, συμβάλλοντας εξίσου στην κοινωνιολογική ανάλυση των σπορ.

Τάκης Παππάς, ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-03-1999