ΥποΚριτικά κείμενα

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Αποκαθήλωση της σοβαροφάνειας

Βγάζοντας κοροϊδευτικά τη γλώσσα σε μια σειρά από κώδικες καθημερινής επικοινωνίας

Δεν ξέρω πώς μπορεί να γράψει κανείς σοβαρά (δεν είμαστε όλοι σε θέση να στήνουμε ωραίες πλάκες) για ένα πολύ αστείο βιβλίο. Είμαι, όμως, βέβαιος πως ο Νίκος Κουνενής έχει τον τρόπο να βγάλει τρελό γέλιο από τη σοβαροφάνεια η οποία βασανίζει αλύπητα την καθημερινότητά μας σε ποικίλες όσες εκδηλώσεις της. Μια σοβαροφάνεια που μολονότι μπάζει νερά από παντού, δεν αποκαλύπτει εύκολα την κενότητα και τη ματαιοδοξία της και τρυπώνει με άνεση στα πιο απρόσμενα σημεία.

Η σοβαροφάνεια είναι, πριν και πάνω απ' όλα, λόγος: λόγος βαθιά εγκατεστημένος σε μια σειρά από κώδικες επικοινωνίας οι οποίοι μας περιβάλλουν και οργανώνουν, είτε μας αρέσει είτε όχι, τόσο τη συνείδηση όσο και το γούστο ή την αισθητική μας. Κώδικες επικοινωνίας οι οποίοι συχνά κομπάζουν για το κύρος και την υψηλή αποστολή τους, υπερπροβάλλοντας τον κοινωνικό τους ρόλο και τονίζοντας το ειδικό τους λεξιλόγιο. Αυτή είναι μία από τις όψεις στις οποίες στοχεύει με τα βέλη της σάτιράς του ο Κουνενής, δείχνοντας, πέραν πολλών άλλων πραγμάτων, πως ακόμη και οι ευγενέστερες πνευματικές δραστηριότητες μπορεί να χαρακτηρίζονται από ένα κατάφωρα γελοίο στοιχείο, συνδυασμένο, σε αρκετές περιπτώσεις, με τον υπολογισμό και τη δολιότητα.

Τα καλύτερα και τα λαοφιλέστερα

Ποιοι είναι, όμως, ακριβώς οι κώδικες επικοινωνίας τους οποίους αποθηκαθηλώνει ο Κουνενής; Ο,τι καλύτερο και σημαντικότερο ή ό,τι λαοφιλέστερο και αγαπητότερο. Η ιστορία, η φιλοσοφία, το μυθιστόρημα, η γλυπτική και η ποίηση σχηματίζουν τη μία σειρά της γκάμας του. Την άλλη σειρά φτιάχνουν η γεύση, το τραγούδι, το best-seller, το ποδόσφαιρο και η τηλεόραση. Και η γκάμα τα περιλαμβάνει όλα, επειδή το γελοίο δεν διαλέγει ανάμεσα στο σπουδαίο και στο αφανές, αλλά έχει την ικανότητα να παρεισδύει σε κάθε πτυχή μιας κοινότητας ή μιας κοινωνίας, παραμορφώνοντας προς τη μία ή προς την άλλη κατεύθυνση τα πρόσωπα τόσο των κομπάρσων όσο και των πρωταγωνιστών της. Προχωρώντας, ας μην ξεχάσουμε πως κώδικας επικοινωνίας σημαίνει έναν δέκτη και έναν πομπό, οι οποίοι έρχονται σε επαφή μεταξύ τους μέσω μιας γλώσσας. Και στην περίπτωσή μας η γλώσσα αυτή είναι κατά κανόνα η γλώσσα της κριτικής. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται για την παρουσίαση και τον έλεγχο αξιοπιστίας των βιβλίων, των χώρων διασκέδασης, των εικαστικών έργων, των μουσικών δίσκων, των αθλητικών αγωνισμάτων και των τηλεοπτικών παραγωγών.

Τα «ΥποΚριτικά κείμενα» αναμασούν ειρωνικά τις γλώσσες της κριτικής στις οποίες αναφέρονται, φέρνοντας στην επιφάνεια σπαρταριστές παρωδίες. Παρωδίες οι οποίες ρημάζουν κυριολεκτικά το αντικείμενό τους, μια και το ξεθεμελιώνουν εκ των ένδον, γνωρίζοντας απ' έξω κι ανακατωτά τα φανερά λούσα και τερτίπια, αλλά και τα αιφνιδιαστικά κόλπα ή τις πονηρές διαφυγές του. Η σάτιρα και, έτι περαιτέρω, η παρωδία, που δεν ταυτίζεται πάντα ούτε καθ' ολοκληρίαν με τη σάτιρα, οφείλει να έχει μελετήσει επισταμένως το πεδίο της δράσης της προτού το διαλύσει εις τα εξ ων συνετέθη. Κι αυτό έχει κάνει εξαντλητικά ο Κουνενής στα κομμάτια του.

Ξεκαρδιστικό πνεύμα

Ξεφυλλίζω το βιβλίο, πηγαίνω μπρος-πίσω, το διαβάζω συστηματικά ή διαλέγω τα κεφάλαιά του τυχαία και δεν παύω να χαίρομαι το ξεκαρδιστικό του πνεύμα, που πηγάζει από τη μαστοριά του συγγραφέα να συνταιριάζει τα ασυνταίριαστα. Τι δουλειά έχει, επί παραδείγματι, ένας κριτικός γεύσης να καταλήγει στουπί στο μεθύσι ύστερα από ένα επαγγελματικό δείπνο; Και πώς είναι δυνατόν οι ρίζες των δημοτικών μας τραγουδιών να ακουμπούν τα «ακρότατα όρια του σύμπαντος»; Αλλά και πού ακούστηκε η performance μιας εικαστικής εγκατάστασης να ματαιώνεται εξαιτίας μιας επιδρομής κατσικιών; Δεν πρόκειται, ας μην κρυβόμαστε, για το συνταίριασμα των αταίριαστων, αλλά για την αποδομητική δύναμη της υπερβολής, που διακωμωδεί τον στόχο της χρησιμοποιώντας τα σκληρότερα και τα πλέον άκαμπα υλικά του.

Απολαυστικές στιγμές μάς προσφέρει ο Κουνενής σε όλο το βιβλίο του, εφόσον εκείνο το οποίο διαπνέει τη σάτιρά του είναι η λεπτότητα, αλλά και το ευφάνταστο των γλωσσικών χειρισμών της. Γέλασα, ωστόσο, με την καρδιά μου με τα κείμενα «Η επιστροφή ενός αναχωρητή ποιητή», «Ο πρίγκιπας της νύχτας στη μεγαλύτερη δισκογραφική του επιτυχία» και «Στα σύνορα της απιστίας: Αποκάλυψη τώρα!», όπου απορυθμίζονται μέχρι τελικής πτώσεως τρεις κώδικες επικοινωνίας ολκής: η κριτική της ποίησης, το μουσικό ρεπορτάζ και το αισθηματικό μυθιστόρημα. Με τη γλώσσα της κριτικής τα έχουμε πει εν εκτάσει -ο Κουνενής σπάζει εδώ τον στόμφο κριτών και κρινομένων στο πιο σεβάσμιο είδος: στην τοποθετημένη μονίμως εντός απαραβίαστων ιερών ποίηση. Ο συγγραφέας περνάει, παρ' όλα αυτά, και στη γλώσσα της δημοσιογραφίας ή των ευπώλητων, για να γκρεμίσει με σαρδόνιο χαμόγελο τις μυθολογίες τους και για να μεταδώσει αυτομάτως στον αναγνώστη την ανατρεπτική και κοροϊδευτική του διάθεση.

Δεν έχουμε πολλούς σατιριστές εν Ελλάδι. Ο Κουνενής υπερασπίζεται γενναία το είδος του και αποδεικνύει τις δυνατότητές του σε μιαν εποχή κατά τη διάρκεια της οποίας τίποτε δεν είναι βέβαιο πως ανήκει στη βάση του και όλα μοιάζουν έτοιμα να παιχτούν (και να κριθούν) από την αρχή.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/06/2007