Κρατήρ μεστός ευφροσύνης

Η σχέση του συμποσιαστή της ελληνικής αρχαιότητας με την κούπα του ήταν "ανθρώπινη". Έχουν σωθεί μαρτυρίες που τεκμηριώνουν ότι όχι μόνο το κρασοπότηρο "μιλούσε" στο συμποσιαστή, αλλά ότι και αυτός συνδιαλεγόταν με το κρασί της κούπας του. Πράγματι, έχουν βρεθεί κύλικες και άλλα αγγεία ποτού με γραμμένες προτροπές και ευχές προς τον οινοπότη. Στο βιβλίο αυτό, γίνεται μια παρουσίαση στους "κρατήρ" (κούπες) των αρχαίων και τις απεικονίσεις που διακρίνουμε επάνω τους, καθώς επίσης και την μυσταγωγική σχέση που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες με το κρασί.






ΚΡΙΤΙΚΗ




Γνωρίζουμε τον Διόνυσο ως θεό της χαράς, του κρασιού, του έρωτα, της εκτροπής, του θεάτρου. Αλλά ο Διόνυσος είναι και θεός του θανάτου. «Ο Διόνυσος και ο Αδης είναι ένας και ο αυτός θεός», έλεγε ο Ηράκλειτος (απόσπασμα 15). Χθόνιος είναι ο χαρακτήρας γιορτών του Διόνυσου, λ.χ. των Ανθεστηρίων· αγγεία πότου βρίσκονται σε τάφους, ενώ λέξεις που αφορούν το κρασί είναι αμφίσημες (για παράδειγμα, η λέξη ληνός σημαίνει πατητήρι αλλά και φέρετρο· χοές είναι οι υγρές προσφορές στους νεκρούς αλλά χόες είναι τα κανατάκια κρασιού που δίδονταν στα αγοράκια, όταν άρχιζαν να συμμετέχουν στα Ανθεστήρια).

Ο Διόνυσος αναγνωρίζεται ως ο Ων της θρησκευτικής αρχαιότητας, ως ο αναγεννώμενος και αναμενόμενος, αέναη παρουσία της επίγειας και της χθόνιας ευδαιμονίας. Οι άνθρωποι τον τιμούσαν με συμπόσια - ιεροτελεστίες συμμετοχής και συνεύρεσης «ίσων εταίρων» εκτός εργασίας, που περιλαμβάνουν φαγητό, οινοποσία και μουσική. Τα συμπόσια ήταν επετειακά, χαρμόσυνα, επινίκια, πένθιμα (ο ενταφιασμός των νεκρών συνοδεύεται από το νεκρόδειπνο που ετοιμαζόταν και τρωγόταν δίπλα στον τάφο), νεκρικά (το συμπόσιο των νεκρών είναι φανταστικό και συνιστά την ελπίδα της άλλης ζωής, όπου οι εκλεκτοί θα επαναλαμβάνουν την ιεροτελεστία της συνεύρεσης με τον Διόνυσο του Κάτω Κόσμου). Οι παραστάσεις συμποσίων στον αρχαίο κόσμο είναι συχνότατες τόσο στην αγγειογραφία όσο και στις γλυπτές αρχιτεκτονικές ή άλλες συνθέσεις. Τα συμπόσια βέβαια είναι επίσης γνωστά τόσο από τα κείμενα του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα με κυρίως φιλοσοφικό χαρακτήρα όσο και από το Σατυρικόν του Πετρώνιου, όπου μέσα από το συμπόσιο φανερώνεται η παρακμή της Ρώμης.

Η συγγραφέας κυρία Σταυρούλα Κουράκου-Δραγώνα στο εξαιρετικά επιμελημένο βιβλίο της ερευνά το θέμα του πότου και του συμποσίου σε δύο σημαντικές περιόδους, τη μυκηναϊκή και την κλασική, για να διαπιστωθεί ότι οι όποιες διαφοροποιήσεις μέσα στον χρόνο είναι εκκεντρώσεις του ίδιου τελετουργικού.

Η κυρία Κουράκου-Δραγώνα συγκροτεί τις πληροφορίες που δίνονται στα ομηρικά έπη και, συχνά, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά δεδομένα για τους δρόμους του οίνου, για τον τρόπο απολύμανσης των σκευών, που λειτουργούσε και εξαγνιστικά ως καθαρμός (θείωση), τις συνήθειες του πότου (σπονδή για τους θεούς, πρόποση και αντιχαιρέτισμα με σήκωμα των ποτηριών), τον τρόπο ψύξης, την ύπαρξη οινοχόων, τη δημιουργία κοκτέιλ (κυκεών), τις στιγμές του πότου (βασιλικές συμφωνίες, διαπραγματεύσεις, ανθρώπινες στιγμές ­όπως η στιγμή της αναχώρησης του πολεμιστή για τη μάχη αλλά και η επιστροφή του­, ενώ ταυτόχρονα δείχνει πώς προβάλλεται το ίδιο τυπικό στον κόσμο των θεών, όχι με το κρασί αλλά με το νέκταρ.

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση της συγγραφέως για την αιτία της συχνής κατανάλωσης κρασιού και τη μη κατανάλωση άκρατου ύδατος: η κράση του νερού με κρασί το καθιστούσε πόσιμο προφυλάσσοντας από ασθένειες.

Στο δεύτερο κεφάλαιο η συγγραφέας πραγματεύεται το αττικό συμπόσιο δίνοντας στοιχεία από πηγές και έργα που σήμερα συνηθίζουμε να ονομάζουμε τέχνης (στην ουσία, αγγεία χρηστικά) για το τελετουργικό και για τη λειτουργία του συμποσίου και επισημαίνει τα εξής: αυστηρά καθορισμένα ήταν η ώρα προσέλευσης, η τοποθέτηση των κλινών (κυκλικά ή σε σχήμα Π), ο καθορισμός των θέσεων, το στεφάνωμα των συμποσιαστών, η ποσότητα του προς κατανάλωση κρασιού (όχι παραπάνω από τρεις κρατήρες) και ο ρυθμός (τον κανόνιζε ο συμποσιάρχης), οι καρποί που θα συνόδευαν την οινοποσία, η σειρά που θα μιλούσαν οι συμποσιαστές, οι ποινές που είχε δικαίωμα ο συμποσιάρχης να επιβάλει σε περίπτωση παραβίασης των κανόνων του συμποσίου, η παρουσία των εταίρων, ο ρόλος των οινοχόων, τα παιχνίδια. Αναγκαία ήταν η μουσική, ενώ συχνή ήταν η χρηματική ή σε είδος συμβολή στη δαπανηρή υπόθεση του συμποσίου (δείπνα από συμβολών, από σπυρίδων ή κιστίδος), τα παιχνίδια. Και βέβαια, συνεχής ήταν η παρουσία του θεού: ο πότος άρχιζε με λίγο άκρατο οίνο προς τιμήν του αγαθού δαίμονος και με παιάνα προς τιμήν του Απόλλωνα και των άλλων θεών με συνοδεία αυλού, ενώ οι τρεις κρατήρες από τους οποίους αντλούσαν το κρασί ήταν αφιερωμένοι στον Δία, στους ήρωες και στον Δία Σωτήρα.

Μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε γιατί ο ύμνος που ακουγόταν ήταν πρωτίστως προς τιμήν του Απόλλωνα: η παρουσία του ήταν αναγκαία σε μια διαδικασία κατά την οποία εύκολα μπορούσε να χαθεί το μέτρο. Η συγγραφέας θυμίζει την αυστηρή παρουσία του στο δυτικό αέτωμα της Ολυμπίας, όταν οι Κένταυροι, σε κατάσταση μέθης, επιχείρησαν να απαγάγουν τις ωραίες Λαπιθίδες, παραβιάζοντας τον ιερό νόμο της φιλοξενίας. Η επίσημη αποδοχή της εύθυμης διονυσιακής ευλάβειας, κατ' ουσίαν αγροτικού χαρακτήρα και η υπόταξή του σε αυστηρό τελετουργικό προφύλασσε το σύστημα της πόλης από τις ακρότητες μιας λατρείας την οποία οι πολίτες δεν μπορούσαν να αποποιηθούν.

Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο η συγγραφέας αναφέρεται στα αγγεία του πότου (κρατήρ, φιάλη, κύλιξ, σκύφος, λέβης, αμφορείς, οινοχόες) και στα ειδικά σκεύη του κρασιού (ηθμός για το φιλτράρισμα, ψυκτήρας, αρύταινα για την άντληση), στην «ανατομία» του κρασοπότηρου ­ σχεδόν ερωτική (χείλη, λαιμός, σώμα, πόδι) ­, στις ιδιότητες του κρασιού, στα χωράφια (τα ομηρικά οινοπέδοια) και στις ταινίες, τα τμήματα εκείνα των χωραφιών που για ειδικούς κλιματολογικούς λόγους πρόσφεραν το καλύτερο κρασί.

Η κυρία Κουράκου-Δραγώνα εξετάζει το ζήτημα συγχρονικά, ενώ η οργάνωση σε διαφορετικά ιστορικά επίπεδα εξυπηρετεί μόνο την κατανόηση των δεδομένων. Για παράδειγμα, η συγγραφέας εξηγεί τις παραστάσεις που απεικονίζουν συμποσιαστές να κρατούν την κύλικα από τη βάση μέσα και από πίνακες άλλων εποχών με παρόμοια θέματα, λ.χ. του Veronese ή του Vermeer, αλλά και από τον τρόπο που ένας σύγχρονος γνώστης του πότου κρατά το ποτήρι του, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι έτσι το κρασί διατηρεί τη θερμοκρασία και την οσμή του, χωρίς αυτά τα δύο να αλλοιώνονται από τη θερμοκρασία του χεριού ή τις οσμές του.

Η διείσδυση στο θέμα γίνεται προσχωματικά, όπου το κάτω είναι το πριν και όλα τα παρελθόντα βρίσκονται στο παρόν. Το βιβλίο, αν και αναφέρεται στο παρελθόν, μοιάζει να αφορά το παρόν. Η συγγραφέας παραθέτει πηγές και πλούσια εικονογράφηση που δείχνουν την εικαστική μεταγραφή ενός τελετουργικού αλλά και τη σημασία της εικονογράφησης τόσο στο εξωτερικό (για παράδειγμα, θάνατος πολεμιστή, αποχαιρετισμός του πολεμιστή με μια φιάλη κρασί, διονυσιακά θέματα, γάμοι, αρπαγή του Γανυμήδη από τον Δία, οινοχόοι, σκηνές συμποσίου κτλ.) όσο και στο εσωτερικό των αγγείων, κυρίως των κρασοπότηρων (σκηνές κυνηγιού, μαινάδες, εταίρες που παίρνουν το λουτρό τους κτλ.).

Δήμητρα Μήττα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-02-1999