Η εκφραστικότητα του σώματος

Η πραγματική δομή και οι λειτουργίες του ανθρώπινου σώματος είναι, πιστεύουμε χωρίς να το πολυσκεφτούμε, παντού οι ίδιες, συνιστώντας μια καθολικά ισχύουσα "πραγματικότητα". Ωστόσο, αν στραφούμε στο παρελθόν, η εντύπωση αυτή κλονίζεται: ο λόγος περί του σώματος στις διάφορες ιατρικές παραδόσεις συχνά διαφέρει ριζικά, περιγράφοντας ξένους, σχεδόν άσχετους μεταξύ τους, κόσμους. Πώς είναι δυνατόν ο τρόπος αντίληψης ενός στοιχείου τόσο βασικού και οικείου, όπως του σώματος, να διαφέρει σε τέτοιο βαθμό; Ο Σιγκεχίζα Κουριγιάμα επιχειρεί μια διερεύνηση αυτού του θεμελιώδους ερωτήματος, προβάλλοντας τις διαφορές στις περιγραφές του ανθρώπινου σώματος ανάμεσα στην κλασική ελληνική ιατρική και την ιατρική της αρχαίας Κίνας. Αποκαλύπτοντας πως η πρόσληψη του σώματος είναι στενά συνδεδεμένη με τη συνολικότερη αντίληψη του εαυτού, η συγκριτική του έρευνα μας προκαλεί -κατ' ουσίαν μας αναγκάζει- να επανεκτιμήσουμε τις συνήθειες που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο αισθανόμαστε και αντιλαμβανόμαστε.

Απο το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πόσο «εννοιολογική» είναι η τέχνη της δυτικής παράδοσης; Να ένα ερώτημα που μοιάζει κατ' αρχήν παράδοξο. Και τούτο γιατί έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε την τέχνη της Δύσης με όρους «μίμησης» ή «εμπειρικής παρατήρησης». Κι όμως. Οσο και αν οι όροι αυτοί παραμένουν χρήσιμοι, η ιστορία της δυτικής τέχνης μάς διδάσκει ότι, πολύ πριν από την «επανάσταση» των μοντέρνων, οι καλλιτέχνες δεν αναπαριστούσαν απλώς «μιμητικά» ό,τι έβλεπαν, αλλά αποτύπωναν και ό,τι γνώριζαν πως κρύβεται κάτω από το πέπλο της φύσης. Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για να καταλάβουμε ότι η εννοιολογική γνώση έπαιζε ανέκαθεν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της καλλιτεχνικής αναπαράστασης. Τη γνώση αυτή οι καλλιτέχνες την αποκτούσαν όχι με την παρατήρηση των ζωντανών ανθρώπων, αλλά με την ανατομή πτωμάτων. Οχι όμως, κατ' αρχήν, ανθρωπίνων πτωμάτων, αλλά πτωμάτων ζώων. Και τούτο γιατί ο πρωταρχικός στόχος της ανατομίας, την κλασική τουλάχιστον εποχή, είναι η σπλαχνοσκοπία και μόνο περιστασιακά η γνώση της μυολογίας του σώματος. H αλλαγή του αντικειμένου της ανατομής σχετίζεται με τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τον σπλαχνοσκόπο μάντη της κλασικής εποχής στον «επιστήμονα» ανατόμο της όψιμης αρχαιότητας. Με αυτή την έννοια, το τονισμένο ηλιακό πλέγμα του ανδρικού σώματος στα έργα της κλασικής γλυπτικής δεν προκύπτει αποκλειστικά από την απευθείας παρατήρηση νεκρών σωμάτων, αλλά και από την εννοιολογική γνώση που πηγάζει από τη μελέτη άλλων καλλιτεχνικών παραδειγμάτων. Αυτό είναι ένα πρώτο συμπέρασμα το οποίο, προς επίρρωσιν της θεωρίας του Gombrich για την αξία της τέχνης ως «εργαλείου» γνώσης του κόσμου, μπορεί να εξαχθεί από την ανάγνωση του συναρπαστικού (και άριστα μεταφρασμένου) βιβλίου του Σικεχίζα Κουριγιάμα, ιστορικού της επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Κιότο. H τέχνη συγκροτεί μια δική της παράδοση ως προς την αποτύπωση της ανθρώπινης μυολογίας που εδράζεται εν μέρει στην ανατομική μελέτη και εν μέρει στη μελέτη της ίδιας της ιστορίας των καλλιτεχνικών μορφών.



Παράδειγμα άγνοιας



Ενα δείγμα αυτής της παράδοσης είχαν την ευκαιρία να δουν οι επισκέπτες της πρόσφατης έκθεσης με τίτλο «Το φως του Απόλλωνα» στην Εθνική Πινακοθήκη. H Μάχη δέκα γυμνών ανδρών (π. 1465) του Antonio Pollaiuolo αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα άγνοιας της λειτουργίας του ανθρώπινου μυϊκού συστήματος, μια άγνοια για την οποία διαμαρτυρόταν έντονα ο κάτοχος της ανατομικής γνώσης Leonardo da Vinci. Ωστόσο, η σχέση τέχνης - ανατομίας δεν είναι ο κεντρικός, ή τουλάχιστον ο μοναδικός στόχος του Κουριγιάμα. Εκείνο που ο συγγραφέας επιχειρεί να δείξει είναι ότι ο τρόπος με τον οποίο ο δυτικός πολιτισμός προσεγγίζει το ανθρώπινο σώμα δεν είναι παρά ένας μεταξύ των πολλών - και μάλιστα ο λιγότερο διαδεδομένος. Ο Κουριγιάμα συγκρίνει δύο διαφορετικές παραδόσεις, τη δυτική και την κινεζική, με βάση τρεις παραμέτρους: την ψηλάφηση του σφυγμού, την εξωτερική ή την εσωτερική (δηλαδή την ανατομική) παρατήρηση του σώματος και τη λειτουργία των υγρών (κυρίως του αίματος). Οι ίδιοι οι όροι της γλώσσας προδίδουν κατ' αρχήν τη διαφορά της σκέψης. Ο,τι στη Δύση αποκαλείται σφυγμός (μια έννοια όψιμη, που ουσιαστικά αγνοεί ο Ιπποκράτης αλλά γνωρίζει καλά ο έλληνας γιατρός του 2ου μ.X. αιώνα Γαληνός) αντιστοιχεί σε μια πολύ πιο σύνθετη πραγματικότητα στην παράδοση της Κίνας. Μία εκδοχή της αποκαλείται mo. Αλλά αν στη Δύση ο σφυγμός γίνεται αντιληπτός ως αργός ή γρήγορος, δηλαδή βάσει μόνο δύο ρυθμικών δεδομένων, στην Κίνα το mo μπορεί να είναι γεμάτο, άδειο, ήσυχο, κινητικό, ολισθηρό, τραχύ, να επιπλέει ή να είναι βυθισμένο. Και αν οι φοιτητές της Ιατρικής του 18ου αιώνα απέρριπταν ήδη τις, ελάχιστες, απόπειρες του Γαληνού να δει τα πράγματα πιο σύνθετα αποδίδοντας στον σφυγμό ονόματα όπως «μυρμηγκίζων», «σκοληκίζων» και «δορκαδίζων», στην Κίνα δεν μαρτυρούνται εκκλήσεις για σαφέστερη γλώσσα. H έμφαση που δίνει ο κινεζικός πολιτισμός στην αυθεντία και στον Κανόνα απαλλάσσει προφανώς τους κινέζους γιατρούς από την αγωνιώδη αναζήτηση της ορθολογικής βεβαιότητας.



Φλαμανδοί και Κινέζοι



Ως προς την ανατομική μελέτη του μυϊκού συστήματος, η σύγκριση ανάμεσα στο πρότυπο του φλαμανδού ανατόμου Vesalius (μέσα 16ου αιώνα) και σε εκείνο του κινέζου βελονιστή Χούα Σου (μέσα 14ου αιώνα), είναι εξίσου αποκαλυπτική. Από τη μία αποτυπώνεται ένα μυϊκά συγκροτημένο σώμα, αντικείμενο ανατομικής παρατήρησης, και από την άλλη ένα σώμα πλαδαρό, ιδανικό πεδίο αποτύπωσης των σημείων «αιχμής» του βελονιστή. Ο Κουριγιάμα τονίζει ότι το ενδιαφέρον της δυτικής σκέψης για την ανατομία είναι μάλλον εξαιρετικό, εφόσον οι μεγάλες ιατρικές παραδόσεις, όχι μόνο της Κίνας αλλά και της Ινδίας και της Αιγύπτου, δεν το συμμερίζονται. Οταν ωστόσο επιχειρεί να ερμηνεύσει αυτό το ενδιαφέρον, οι παρατηρήσεις του είναι μάλλον ατεκμηρίωτες. Τόσο η κυριαρχία της οπτικής αίσθησης, κίνητρο, κατά τον Κουριγιάμα, για την ανατομική παρατήρηση, όσο και η θρυλούμενη ανάγκη για επιβεβαίωση, μέσω της ανατομίας, της ύπαρξης ενός σχεδίου της φύσης αποτελούν θέσεις που δεν είναι αυταπόδεικτες. Εξάλλου, ούτε η κινεζική παράδοση αδιαφορεί για την παρατήρηση, όπως ορθά υποστηρίζει ο ίδιος ο Κουριγιάμα. Απλώς, αντί για την τομή οι κινέζοι γιατροί παρατηρούν την επιφάνεια του δέρματος, το τραύμα πάνω στη σάρκα, το χρώμα του προσώπου, για να εξαγάγουν τα δικά τους θεραπευτικά συμπεράσματα.

Ως προς την τρίτη παράμετρο σύγκρισης, τη λειτουργία των υγρών, ο Κουριγιάμα υπογραμμίζει ότι στη Δύση και στην Κίνα παρατηρείται μια αντίστροφη φοβία: η δυτική, μετά τον Ιπποκράτη, παράδοση φοβάται την πληθώρα, την ύπαρξη υπερβολικής ποσότητας αίματος. Γι' αυτόν τον λόγο η αφαίμαξη, κάποτε μέχρι λιποθυμίας, απετέλεσε επί αιώνες την κατεξοχήν μέθοδο θεραπείας αλλά και πρόληψης στη δυτική ιατρική. Οι κινέζοι γιατροί, αντιθέτως, φοβούνται το κενό που μπορεί να αφήσει χώρο μέσα στο σώμα για την εισροή βλαβερών στοιχειών από το μολυσμένο περιβάλλον. Ο φλεβοτόμος νιώθει να απειλείται από την πλησμονή που εγκυμονεί τη σήψη, ο βελονιστής θέλει να αποφύγει την κενότητα, το αποτέλεσμα της ξοδεμένης ζωτικότητας. Και οι δύο επιχειρούν να αντιμετωπίσουν, με τα όπλα που τους προσφέρει ο δικός τους πολιτισμός, τον φόβο της φθοράς του σώματος. Ο Κουριγιάμα κατορθώνει με διαυγή τρόπο να διερευνήσει τις ιδιαιτερότητες δύο διαφορετικών παραδόσεων συμμετέχοντας σε μια συζήτηση επίκαιρη όσο ποτέ. Την ίδια στιγμή, με μια προσεκτική χρήση της θεωρίας της πολιτιστικής κατασκευής, εντάσσει το ανθρώπινο σκήνωμα σε έναν χώρο στον οποίο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ανήκει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο: στον χώρο της ιστορίας των ιδεών.



Νίκος Δασκαλοθανάσης (διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-06-2004