Ελληνικό hangover

Ποια είναι η σχέση της Ελλάδας με το παρελθόν της και τον κόσμο. Ή πιο συγκεκριμένα, πώς τοποθετούνται τα πολιτισμικά φαινόμενα και διλήμματα του τόπου στην προοπτική του ιστορικού χώρου και του οικουμενικού χρόνου;
Ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, συγγραφέας και κριτικός, διερευνά το ερώτημα αποφεύγοντας μανιχαϊστικές λογικές και στερεότυπα, μακριά από κλειστά θεωρητικά σχήματα και ιδεοληπτικές αξιολογήσεις, αναζητώντας τα κλειδιά της ερμηνείας στην αλείαντη υφή των πραγμάτων, στις αμφίσημες αλήθειες της ανθρώπινης δράσης.
Ο συγγραφέας μιλά για το ορόσημο του 1974 και το πολιτισμικό σοκ που βίωσε η Ελλάδα στις δεκαετίες που ακολούθησαν, για την Αθήνα ως "στίγμα" της χώρας, με όλες τις σημασίες της λέξης, για τη θέση του τόπου μας στη διεθνή σκηνή και τα "σκληρά δεδομένα" του σύγχρονου κόσμου και της ιστορίας, διερευνώντας το ζήτημα της πολιτισμικής ταυτότητας των περιφερειακών χωρών σε συνθήκες οικονομικής και πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Η ουσία του κόσμου ή του ανθρώπινου βίου βρίσκεται στις λεπτομέρειές τους κι όχι στην περίληψή τους». Αυτές οι λεπτομέρειες είναι σημεία δυσδιάκριτα και προϋποθέτουν, για να εντοπιστούν με ευστοχία και να ερμηνευτούν με ακρίβεια, ασκημένο βλέμμα, δύναμη φαντασίας κι ευλυγισία πνεύματος. Επιπλέον, όμως, απαιτούν φροντισμένο ύφος γραφής και κατανοητή γλώσσα εκ μέρους του πεζογράφου που θα τα παρουσιάσει.

Ανταποκρινόμενος πλήρως, λοιπόν, σε όλα τούτα τα προαπαιτούμενα, ο Δημοσθένης Κούρτοβικ «δίνει το ολόγραμμα μιας ορισμένης κριτικής άποψης γι' αυτό που ονομάζουμε νεοελληνικό πολιτισμό, τη θέση του στον κόσμο και τον τρόπο που επηρεάζεται (ή θα μπορούσε να επηρεαστεί) από τις διεθνείς αλλαγές» στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο του με τον τίτλο ελληνικό hangover.

Αποποιούμενος την ιδιότητα του δημοσιολόγου, προσεγγίζει ως πεζογράφος και κριτικός της λογοτεχνίας διάφορες πτυχώσεις της κοινωνίας μας έχοντας ως εναρκτήριο σημείο αναφοράς το 1974 (χρόνος-τομή για το νεοελληνικό πολιτισμό).

Η σκέψη του Δ. Κούρτοβικ εκτυλίσσεται σε είκοσι οκτώ δοκίμια, αρθρωμένα σε 4 ενότητες, τα οποία δημοσιεύτηκαν στον Τύπο με αφορμή κάποιο βιβλίο, χωρίς όμως να εξαντλούνται στον τομέα της βιβλιοκριτικής. Τα δοκίμια αυτά συνάμα συγκροτούν και το σώμα μιας έγκυρης ανάλυσης που αναφέρεται στη νεοελληνική πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα, τόσο σε σχέση με τον εαυτό της όσο και σε σχέση με τον κόσμο γύρω της.

Οι εθνικοί μύθοι, οι ενυπάρχουσες και αντικρουόμενες κουλτούρες στην Ελλάδα, οι εμμονές, οι ιδεοληπτικές αδυναμίες της αλλά και οι δυσπλασίες του μητροπολιτικού κέντρου της -Αθήνα- είναι τα εσωτερικά πεδία αναφοράς που θίγει ο συγγραφέας. Τα νέα γεωπολιτικά δεδομένα στον κόσμο, η ευρωπαϊκή προοπτική και η επιρροή του δυτικού πολιτισμού, η δυναμική της παγκοσμιοποίησης αλλά και οι εθνοκεντρισμοί που ενδυναμώνονται επιτηδευμένα στο όνομα της εντοπιότητας (που αντιπαλεύει την οικουμενικότητα) είναι τα εξωτερικά πεδία αναφοράς του.

Οι δύο αυτές όψεις του κόσμου μας διαπλέκονται αναπόφευκτα και τελεσίδικα στην εποχή μας, έτσι ώστε ο χώρος και ο χρόνος να συνιστούν τις καθοριστικές συντεταγμένες πάνω στις οποίες αξίζει να διερευνάται το ζήτημα της πολιτισμικής μας ταυτότητας καθώς και η προοπτική της κοινωνίας μας στη διεθνή σκηνή.

Ο Δ. Κούρτοβικ δεν σκιαγραφεί εκ του μακρόθεν, ως εξωτερικός παρατηρητής, αλλά καταγράφει εκ των έσω, άμεσα, ό,τι τον ευαισθητοποιεί. Με κίνητρο το ανάλαφρο άγγιγμα του πνεύματος στα πράγματα και χωρίς υπαινιγμούς, εγκύπτει με εμβρίθεια στα θέματά του και καταδεικνύει αποφασιστικά αυτήν τη διαλεκτική ενότητα εντοπιότητας και οικουμενικότητας που επισημαίνει. Και αυτές οι επισημάνσεις του είναι σαφείς επειδή ακριβώς αφορούν αμφότερες τις πλευρές του θέματος.

Από τη μια πλευρά, η αποδοχή της γραφικότητας, η παρελθοντολαγνεία, η προγονοπληξία, οι εσωστρεφείς πολιτισμικές, πολιτικές και οι κάθε λογής φαντασιώσεις εξακολουθούν -δυστυχώς- να στοιχειώνουν την κοινωνία μας και τον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Κι έτσι διχασμένοι ανάμεσα στο δυσάρεστο παρόν (που όμως το ζούμε καλύτερα από όλους τους άλλους λαούς) και στο ιστορικά ένδοξο παρελθόν (που το επαινούμε διαρκώς) πορευόμαστε προς το μέλλον, με μικρομέγαλα όνειρα.

Από την άλλη πλευρά, επειδή «η καλύτερη άμυνα που μπορεί να προβάλλει ένας πολιτισμός είναι η οικουμενοποίηση της εντοπιότητας» ο πολιτισμός σε (και με) όλες τις εκφάνσεις του δεν χρειάζεται να θεωρείται το δεκανίκι της συλλογικής αναπηρίας μας, αλλά αξίζει να λογίζεται ως όχημα μιας εξελικτικής πορείας ώστε να πραγματοποιεί υπερβάσεις. Και η πορεία μας αυτή, στο πλαίσιο των απαιτήσεων που δημιουργούν οι διεθνείς εξελίξεις κι αλλαγές, δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη διαδρομή, που προσομοιάζεται από τον συγγραφέα με τη διαδρομή του λεγόμενου ποιοτικού βιβλίου.

Το ποιοτικό (και τελικά πετυχημένο) βιβλίο -όπως σημειώνει ο Δ. Κούρτοβικ- είναι εκείνο που αφήνει ίχνη στη συνείδηση των ανθρώπων, και αυτοί με τη σειρά τους αφήνουν ίχνη στην Ιστορία. Γιατί «ένα ωραίο βιβλίο μεγαλώνει (και) το δικό μας μερίδιο στην ύπαρξη του κόσμου». Τέτοια αντίστοιχα ίχνη αξίζει να διεκδικεί και η Ελλάδα, επανεξετάζοντας δημιουργικά την κοινωνική και πολιτισμική ταυτότητά της στις υπάρχουσες συνθήκες της παγκοσμιοποίησης.

Ο Δ. Κούρτοβικ δεν συντάσσεται με τους «ελληνοκεντρικούς στοχαστές» αλλά ούτε ταυτίζεται με τους εργαλειακά ορθολογιστές «δυτικόφρονες». Χωρίς αφορισμούς ή διδακτισμούς, προσκαλεί σε ατομικό και συλλογικό αναστοχασμό για τα ισχύοντα. Προασπίζεται την αυθυπέρβαση του πολιτισμού μας και τη διάχυσή του -στον κόσμο- πέρα από υμνολογίες και ιδεοληψίες που επικυρώνουν την ολιγωρία και τη σχιζοειδή, εσωστρεφή κοινωνική συμπεριφορά. Γιατί συχνά «νομίζουμε πως αντιστεκόμαστε στην πολιτισμική αλλοτρίωσή μας με χειρονομίες που πασπαλίζουν το σήμερα με τη χρυσόσκονη ενός μυθικού χτες».

Η σύγχρονη Ελλάδα, συνεπώς, θα περιορίζεται, εφόσον και καθόσον κατατρύχεται από «τη χάρη τού χτες», από τα κατάλοιπα του παρελθόντος της (hangover) που -τελικά- διαιωνίζουν το μοτίβο μιας χαριτωμένης αλλά καθυστερημένης περιφέρειας του εξελιγμένου κόσμου. Και επειδή η εικόνα αυτή είναι μη επιθυμητή, γι' αυτό ακριβώς (πρέπει να) είναι κι αντιστρέψιμη.



ΣΠΥΡΟΣ Α. ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/10/2005