Το πουκάμισο το θαλασσί...

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Λουκάς Κούσουλας είναι ένας από τους αξιολογότερους και, αναμφισβήτητα, από τους πλέον ιδιότυπους εκπροσώπους της Β' μεταπολεμικής γενιάς. Γεννημένος στη Σουβάλα Παρνασσίδας το 1929 -χρονιά οριακή για τη ληξιαρχική κατοχύρωση της ένταξής του σ' αυτή τη γενιά- ανήκει σ' εκείνους που βίωσαν την τραγική και καθοριστική για τη σύγχρονή μας πραγματικότητα δεκαπενταετία 1940-1955 στην κρίσιμη φάση της εφηβείας τους και των πρώτων χρόνων της ενήλικης ζωής τους. Έτσι, στην ποίησή του εντοπίζονται πολλά στοιχεία, γνωρισματικά της ποίησης των ομηλίκων του ποιητών, τα περισσότερα από τα οποία έχουν την προέλευσή τους στα γεγονότα που σημάδεψαν αυτή τη δεκαπενταετία: Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, μετεμφυλιακό-ψυχροπολεμικό κλίμα. Μόνο που, στην περίπτωσή του, αυτά τα γεγονότα και οι συνακόλουθες καταστάσεις, όταν ανακαλούνται στη μνήμη του, μοιάζει να έχουνε με τον καιρό διαθλαστεί, και να έχουν αποκτήσει τη μορφή ενός κάπως απροσδιόριστου, πάντα τραυματικού ωστόσο, παρελθόντος. «Το βιωματικό ίζημα της κατοχικής εμπειρίας εμφωλεύει στους πόρους της μνήμης του, η ποιητική του όμως φυσιογνωμία και προβληματική διαπλάθεται μέσα στα χρόνια της ψυχροπολεμικής άπνοιας», παρατηρεί ο Σπύρος Τσακνιάς, ενώ ο Γιώργος Αράγης συγκαταλέγει τον Λουκά Κούσουλα στους εκπροσώπους της γενιάς του, που το παρελθόν είναι οπωσδήποτε αισθητό στην ποίησή τους, πλην όμως υπάρχει μία σημαντική αποστασιοποίηση από αυτό. «Αν και αναφέρονται συχνά στο παρελθόν, χρησιμοποιούν κυρίως έμμεσες εκφράσεις και πάντως δεν το συναρτούν ποτέ αιτιολογικά με το παρόν».

Μπορεί, λοιπόν, να εμφωλεύουν στη μνήμη του κατοχικές εμπειρίες, η ποιητική του φυσιογνωμία όμως διαπλάθεται στα χρόνια της μεταπολεμικής, ψυχροπολεμικής άπνοιας και, πιο συγκεκριμένα, στην «αποπνικτική ατμόσφαιρα της μετεμφυλιοπολεμικής επαρχίας». Οι παράγοντες αυτοί -ας τους πούμε αντικειμενικούς-, σε συνδυασμό με άλλους, ακραιφνώς υποκειμενικούς, ιδιοσυγκρασιακούς, συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας ιδιότυπης προσωπικής στάσης απέναντι σε μια πραγματικότητα που διόλου δεν ανταποκρίνεται στην ευαισθησία του, στον τραυματισμένο ψυχισμό και στο διαβρωτικό σκεπτικισμό του. Απέναντι σε ένα παρόν που του γεννά την «αίσθηση της εξορίας, της στέρησης, της χαμένης ζωής και της απάτης», επιτείνοντας την έμφυτη τάση του για απομόνωση και για ενδοσκοπήσεις που πραγματοποιεί με αφορμή ερεθίσματα του φυσικού ή του κοινωνικού του περιβάλλοντος. Και είναι οι ίδιοι αυτοί παράγοντες που, συνδυαζόμενοι εν συνεχεία με τις ιδιοσυγκρασιακά προσδιορισμένες σκεπτικιστικές και απομονωτικές του τάσεις, συνέβαλαν στη διαμόρφωση της εκφραστικής του ιδιοτυπίας.

Ο λόγος του Λουκά Κούσουλα είναι ήρεμος, αποστασιοποιημένος από το εκάστοτε έναυσμα που τον προκάλεσε (βίωμα, σκέψη, εσωτερική ή εξωτερική κατάσταση)· συγκρατημένος από μία περίσκεψη και μία καρτερικότητα κάθε άλλο παρά παθητική, συχνά τον οδηγεί σε δηκτικές, ειρωνικές και σαρκαστικές σκέψεις και αποφάνσεις που, τις περισσότερες φορές, στρέφονται προς αυτόν τον ίδιο. Μία περίσκεψη, εξαιτίας της οποίας ο λόγος του διατηρείται εγκρατής, νηφάλιος, υπαινικτικός, πάντα χαμηλόφωνος, εξομολογητικός και επιγραμματικά στοχαστικός και που πιθανόν να οφείλεται στη στενή σχέση που διατήρησε ο ποιητής με τη φύση, χωρίς βεβαίως αυτό να σημαίνει ότι είναι φυσιολάτρης. Γιατί η σχέση του Λουκά Κούσουλα με τη φύση είναι μία σχέση που συνδέεται άμεσα με έναν, όχι πάντα συνειδητό, ενστικτώδη θα έλεγα, αμυντικό μηχανισμό, ο οποίος τίθεται σε λειτουργία όταν οι περιστάσεις της ζωής του σκληραίνουν και υπάρχει ανάγκη μιας καταπραϋντικής καταφυγής σε τόπους και σε εποχές όπου το θαύμα της παροδικής, έστω, αναψυχής μπορούσε ακόμη να συντελεστεί.

Το πνεύμα που διατρέχει όλη σχεδόν την ποίησή του μπορεί να πει κανείς ότι είναι το πνεύμα της άρνησης ή, το πολύ, της επιφύλαξης απέναντι σε ό,τι του προσφέρει η σύγχρονη πραγματικότητα· κάτι που οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, στο γεγονός ότι παρέμεινε «δέσμιος των κοινωνικοπολιτικών συντεταγμένων της εποχής του, σημαδεμένος κι αυτός από τα τραύματα που κατάφεραν στη γενιά του οι "δύσκολοι καιροί"» (Σπ. Τσακνιάς). Το ίδιο αυτό πνεύμα διατρέχει και τα ποιήματα της τελευταίας, ώς τώρα, ποιητικής συλλογής του, ενισχυμένο, διαπερασμένο θα έλεγα, από επαναλαμβανόμενες ριπές απελπισίας· ίσως γιατί ό,τι ώς τώρα έμοιαζε με απευκταίο ενδεχόμενο, τώρα αποτελεί αμείλικτη πραγματικότητα και, κυρίως, απουσιάζει πλέον το στοιχείο της ελπίδας, αφού το ρήμα «αναπνέω» είναι αποκομμένο από το ρήμα «ελπίζω».

Από τη συλλογή Παραλλαγές σε ξένα θέματα (1977), με κακοφορμισμένες τις πληγές του παρελθόντος, εξαιτίας της εφτάχρονης δικτατορίας, είχε γίνει σαφές ότι ο ποιητής έχανε, σιγά σιγά, κάποια από τα ερείσματα εκείνα που, αν μη τι άλλο, του παρείχαν τη δυνατότητα να παρακάμπτει τους «τόπους» και τις «εστίες» των προσωπικών του οδυνών - και της γενιάς του. Η σχέση του με τη φύση, πρώτα πρώτα -που αποτελούσε και το παραμυθικότερο σημείο των αναφορών του- είχε διασαλευθεί, με συνέπεια την αισθητή υποχώρηση του ούτως ή άλλως συγκρατημένου λυρισμού του, τη θέση του οποίου έρχεται να πάρει μία εγκεφαλική, μία στοχαστική μάλλον ενατένιση του κοινωνικού, αλλά και του απολύτως προσωπικού περιβάλλοντός του· κάτι που παρατηρείται και στην παρούσα συλλογή, η οποία δεν κινείται μόνο στο απαισιόδοξο κλίμα των Παραλλαγών, εκφράζοντας με δραματικότερο τρόπο τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά αδιέξοδα, αλλά αποτελεί, κατά δήλωσιν του ποιητή, και οργανική συνέχειά τους: «Δε θεωρώ τα ποιήματα του τύπου αυτού [γράφει] -ξένο παράθεμα στη θέση του τίτλου, πάντοτε οκτάστιχα και ει τι άλλο- δεν τα θεωρώ λοιπόν, όπως είναι ευνόητο, για τον τύπο τους, καλύτερα ποιήματα από τ' άλλα. Ούτε ξεχνώ εξάλλου ότι ξεκίνησαν ως Παραλλαγές σε ξένα θέματα. Μόνο που -αυτό θέλω να τονίσω άλλη μια φορά-από τινος πλέον κι εκείθεν δε συνέχισαν έτσι. Αυτονομήθηκαν. Κράτησαν τα εξωτερικά τους στοιχεία, των παραλλαγών, απέβησαν όμως κάτι άλλο· η δική μου ποίηση όπως περιπλέκεται με τα ξένα αυτά μοτίβα». Δεν ξέρω αν αυθαιρετώ, ερμηνεύοντας τη δήλωση του ποιητή περί αυτονομήσεως από ένα σημείο και ύστερα των ποιημάτων του ως ενδεικτική της πρόθεσης ή της διάθεσής του να γίνει προσωπικότερος: εξομολογητικότερος· ότι δηλαδή τα ξένα παραθέματα που προτάσσει ως τίτλους στα ποιήματά του αποτέλεσαν το έναυσμα: το ερέθισμα για τις δικές του ποιητικές εκδιπλώσεις, για τις απολύτως δικές του εκμυστηρεύσεις τις σχετικές με τα προσωπικά του, υπαρξιακής ή κοινωνικής υφής, αδιέξοδα.

Και με αυτή την ιδιότητά τους -του εναύσματος ή του ερεθίσματος- αυτά τα ξένα παραθέματα, χωρίς να αίρουν ή να μειώνουν την αυτονομία των ποιημάτων του, τα συνοδεύουν σχολιαστικά και, παράλληλα, συμβάλλουν στην αμεσότερη και πληρέστερη επικοινωνία με το βιωματικό ή στοχαστικό-πνευματικό τους πυρήνα.

Με βάση τα όσα επισημάνθηκαν ώς εδώ, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι τα ποιήματα της παρούσας συλλογής είναι οι καρποί μιας αναγνωστικής, μπορεί και μνημονικής περιδιάβασης του ποιητή σε κείμενα συγγραφέων, το έργο (ή μέρος του έργου) ή η ζωή (μπορεί και κάποια στιγμή της ζωής) των οποίων τον κινητοποίησαν ποιητικά. Και τον κινητοποίησαν στο βαθμό που, ανταποκρινόμενα στην οξυμένη, ελεγχόμενη, ωστόσο, γι' αυτό και δημιουργική, ψυχική του δυσφορία ή την κατασταλαγμένη απόφασή του για παραίτηση από όλα όσα συνθέτουν αυτό που αποκαλούμε σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, τον ώθησαν σε νηφάλιες και στοχαστικές εξομολογήσεις, απόρροια μιας βιοσοφίας ζυμωμένης κάτω από τις πλέον αντίξοες συνθήκες, υπό την πίεση δυσβάσταχτων υπαρξιακών αδιεξόδων. Αλλο αν η παραίτηση, η πνιγηρή αίσθηση της ήττας, κυρίως η αίσθηση των μολυσματικών εκπομπών-εκροών του περιβάλλοντος κόσμου, η παντελής απουσία κάθε εξωτερικού ερείσματος, κάθε ελπίδας, ψευδαισθητικής έστω, δεν τον αποσπούν, εν τέλει, από τη ζωή, την οποία, παρά τον ευτελισμό της, εξακολουθεί να θεωρεί, τουλάχιστον ως ποιητής, «μέγα καλό και πρώτο».

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/02/2001