Ελίζαμπεθ Κοστέλο

Η Ελίζαμπεθ Κοστέλο είναι Αυστραλή συγγραφέας με διεθνή προβολή και κύρος. Διαβάστηκε, μελετήθηκε, τιμήθηκε. Η φήμη της οφείλεται σ' ένα παλιό της μυθιστόρημα, το οποίο την καθιέρωσε διεθνώς. Απ' αυτό το μυθιστόρημά της δεν θα καταφέρει ποτέ να ξεφύγει όμως, αφού το υπόλοιπο έργο της, μαζί και η ζωή της εγκλωβίστηκαν μέσα σ' αυτό. Έτσι, σε μια προχωρημένη πλέον ηλικία, η λειτουργία της στο χώρο των γραμμάτων περιορίζεται στην παρουσία της στις εκδηλώσεις που οργανώνονται για τη βράβευσή της.
Η ζωή της λοιπόν καταντά να είναι μια σειρά από συμβατικές υποχρεώσεις σε στείρες αίθουσες διαλέξεων ανά τον κόσμο. Μέσα από αυτές τις διαλέξεις όμως μια εσωτερική συνείδηση την παρωθεί ν' αποκαλύψει τον εαυτό της σ' ένα περίεργο κοινό: Μια προγραμματισμένη διάλεξη σε αμερικανικό κολλέγιο, με αφορμή την βράβευσή της απ' το εν λόγω εκπαιδευτικό ίδρυμα, μια κρουαζιέρα, κατά τη διάρκεια της οποίας απευθύνει, σε συνεργασία μ' έναν Αφρικανό συνάδελφό της, διαλέξεις σε κλειστό κλύκλο επιβατών. Επίσης μια επίσκεψη στην ιεραπόστολο αδελφή της στην Αφρική, με αφορμή την απονομή ακαδημαϊκής διάκρισης, οπότε και βρίσκει την ευκαιρία να προσεγγίσει την αδελφή της, και μια ανησυχητική εμφάνιση σ' ένα συνέδριο στο Άμστερνταμ, όπου βρίσκει το θέμα της ανακοίνωσής της ανάμεσα στο ακροατήριό της.
Κι ενώ η Ελίζαμπεθ Κοστέλο είχε κάνει έργο ζωής της τη μελέτη των άλλων ανθρώπων, τώρα καθίσταται η ίδια αντικείμενο αναλυτικής διερεύνησης. Η Ελίζαμπεθ Κοστέλο είναι μια βαθιά ανθρώπινη, αλλά και ασυμβίβαστη ύπαρξη.
Πρόκειται για ένα βιβλίο με διεισδυτικό γράψιμο, που η διεθνής κριτική το θεωρεί λογοτεχνικό επίτευγμα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το όνομα της ηρωίδας, Ελίζαμπεθ Κοστέλο, δίνει τον τίτλο στο τελευταίο μυθιστόρημα του βραβευμένου με Νομπέλ Λογοτεχνίας 2003 Τζον M. Κούτσι. Ωστόσο, ένα βιβλίο που φέρει τον υπότιτλο «Οκτώ Μαθήματα» και αποτελείται από ισάριθμα κεφάλαια που μοιάζουν περισσότερο με διαλέξεις ή συλλογή δοκιμίων, δύσκολα μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως μυθιστόρημα. Βέβαια, μέρος του προβληματισμού που προκαλεί το Elizabeth Costello αναφέρεται στον ορισμό και στη σημασία του μυθιστορήματος στον σύγχρονο κόσμο. «Το παραδοσιακό μυθιστόρημα» επισημαίνει η πρωταγωνίστρια «είναι η προσπάθεια κατανόησης της ανθρώπινης μοίρας μέσα στον χρόνο... Οπως με την ιστορία, το μυθιστόρημα είναι άσκηση στη δημιουργική κατανόηση του παρελθόντος, διερευνά τη συνεργία χαρακτήρων και συνθηκών στη διαμόρφωση του παρόντος. Ετσι, προτείνει τρόπους με τους οποίους μπορούμε να χειριστούμε τη δύναμη του παρόντος για να παράγουμε το μέλλον». Μολονότι αυτός ο ορισμός φαίνεται να καλύπτει τις συγγραφικές επιδιώξεις του Κούτσι, επιχειρείται ταυτόχρονα η μορφολογική εφαρμογή της αρχικής σημασίας του λήμματος «novel» που δεν είναι άλλη από μια «νέα» γραφή, μια γραφή δίχως συγκεκριμένη φόρμα και επιβεβλημένους κανόνες, παρά μόνον αυτούς που δημιουργούνται καθώς το λογοτεχνικό αυτό είδος εξελίσσεται.



Από την πλευρά της Μπλουμ



Οπως ο Κούτσι, η πρωταγωνίστριά του, Ελίζαμπεθ Κοστέλο, είναι διάσημη συγγραφέας και κριτικός από την Αυστραλία (και όχι από τη N. Αφρική όπως ο ίδιος). H φήμη της οφείλεται στην επιτυχία του μυθιστορήματος Το σπίτι της οδού Εκλες στο οποίο η Κοστέλο ξαναγράφει την ιστορία του Οδυσσέα του Τζόις, τούτη τη φορά από την πλευρά της Μόλι Μπλουμ. Οι αναγνώστες του Κούτσι θα θυμούνται την προσφιλή στον συγγραφέα τακτική να επανέρχεται σε κλασικά κείμενα εξιστορώντας τα μέσα από νέα οπτική, όπως έκανε με τον Εχθρό (Foe), όπου την ιστορία του Ροβινσώνα Κρούσου την αφηγείται μια γυναίκα σε έναν συγγραφέα που ονομάζεται Φο, αλλά και τον Αρχοντα της Πετρούπολης (εκδόσεις Νεφέλη), ένα μυθιστόρημα στο οποίο πρωταγωνιστεί ο Ντοστογιέφσκι κατά τη διάρκεια της συγγραφής των Δαιμονισμένων.

Οπως και ο Κούτσι, η Κοστέλο είναι συχνά προσκεκλημένη σε συνέδρια, δίνει διαλέξεις ή καλείται να παραλάβει βραβεία που της απονέμονται. Οπως όμως ο δημιουργός της, η ηρωίδα νιώθει άβολα να υποδύεται τον ρόλο της σταρ, βρίσκεται σε αμηχανία όταν της ζητούν να εκφράσει τις απόψεις της υπό μορφή αποφθεγμάτων και χάνει την υπομονή της με την εφησυχασμένη αυταρέσκεια και επικίνδυνη εθελοτυφλία των ομολόγων της. Είναι γνωστή η τάση του Κούτσι να διαρρηγνύει τα όρια βιογραφίας-μυθοπλασίας είτε με τη μυθοπλαστική απόδοση της βιογραφίας ιστορικών προσώπων (όπως του Ντοστογιέφσκι) είτε με τη συγκαλυμμένη αυτοβιογραφία, όπως συνέβη με τη μυθιστορηματική ανάπλαση των παιδικών και νεανικών του χρόνων, στις δύο νουβέλες Παιδική Ηλικία (Boyhood) και Νεανική Ηλικία (Youth). Ωστόσο, είναι η πρώτη φορά που ο συγγραφέας δανείζεται τη φωνή μιας γυναίκας και υποκύπτει στον πειρασμό όχι μόνο να εκφράσει τη γυναικεία ψυχοσύνθεση αλλά σχεδόν κυριολεκτικά να κατοικήσει στο σώμα της. Το εγχείρημα είναι προκλητικό, αλλά ο Κούτσι ξεπερνά τη δυσκολία τοποθετώντας την ηρωίδα του στην τρίτη ηλικία, όταν πια η επιθυμία δεν εξουσιάζει το σώμα της. Εχοντας απελευθερωθεί από τις υποχρεώσεις και τις ανάγκες του φύλου της, είναι σε θέση να απασχοληθεί με άλλα ζητήματα. Ή, όπως παρατηρεί ο γιος της απαντώντας σε φεμινίστρια κριτικό λογοτεχνίας: «Σου πέρασε ποτέ από το μυαλό ότι η μητέρα μου έχει πιθανόν ξεπεράσει το διαχωρισμό άνδρα-γυναίκας; Οτι μάλλον τον έχει διερευνήσει αρκετά και τώρα κυνηγά το πιο μεγάλο παιχνίδι;»



Τα μαρτύρια των ζώων



Νιώθοντας φθορά από την καθημερινή τριβή αλλά και πνευματική κόπωση από τον μεταμοντέρνο σχετικισμό και τις αντιλήψεις περί αποδομητικής ολίσθησης του νοήματος, η Κοστέλο υπακούει στο υπαρξιακό και συγγραφικό κάλεσμα να ανιχνεύσει αυτό το «μεγάλο παιχνίδι» και να δώσει, αν μπορεί, ξεκάθαρες απαντήσεις υπερασπιζόμενη ό,τι απόμεινε από την παράδοση του Διαφωτισμού. Αποδεχόμενη την πρόσκληση αμερικανικού πανεπιστημίου στο οποίο ο γιος της διδάσκει Φυσική, η Κοστέλο δίνει δύο ομιλίες: η πρώτη (μάθημα 3ο) με τίτλο «Οι φιλόσοφοι και τα ζώα» ξεκινά από ένα διήγημα του Κάφκα - στο οποίο ένας καλλιεργημένος πίθηκος αφηγείται την παιδαγωγική του ανέλιξη από τη ζωώδη σε σχεδόν ανθρώπινη κατάσταση - για να καταλήξει σε ένα δριμύ «κατηγορώ» για τον τρόπο που ο άνθρωπος μεταχειρίζεται τα ζώα. H συγγραφέας δεν διστάζει να παραλληλίσει τα μαρτύρια που υφίστανται τα ζώα με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζιστών. Οπως «οι δολοφόνοι αρνούνταν να μπουν στη θέση των θυμάτων τους», έτσι οι άνθρωποι υποβάλλουμε τα ζώα σε βασανιστήρια, αρνούμενοι να αποδεχθούμε ότι, όπως και εμείς, είναι και αυτά ψυχές μέσα σε σώμα. H δεύτερη ομιλία (μάθημα 4ο) με τίτλο «Οι ποιητές και τα ζώα» καταπιάνεται με τα δικαιώματα των ζώων και τις μεταφορικές χρήσεις του ζωικού βασιλείου στην ποίηση. Οπως είναι φυσικό, τέτοιες απόψεις προκαλούν μεικτά συναισθήματα στο ακροατήριο, στο οποίο δίνεται η ευκαιρία να διατυπώσει τις αντιρρήσεις του υπό μορφή ερωτήσεων που ακολουθούν μετά το πέρας των διαλέξεων. H δομική αυτή πρωτοτυπία δίνει τη δυνατότητα και στον αναγνώστη να εμπλακεί σε φανταστικό διάλογο με τον συγγραφέα, κάτι όμως που στις δημόσιες εμφανίσεις του ο Κούτσι ελάχιστα ενθαρρύνει. H Κοστέλο επικαλείται πλήθος ηθικών και φιλοσοφικών επιχειρημάτων, όμως παρά την κατηγορηματική υπεράσπιση των ζώων, στα μάτια του γιου της, όπως και άλλων που την κατηγορούν για «δυτική πολιτισμική αλαζονεία», η επιμονή της φαντάζει σαν μια ιδιορρυθμία της γεροντικής ηλικίας.

Αν όμως και τα δικαιώματα των ζώων αποτελούν σημαντική παράμετρο της κοσμοθεωρίας της Κοστέλο (όπως άλλωστε συμβαίνει και με τον Κούτσι), δεν είναι σε καμιά περίπτωση η μόνη. Στο 2ο μάθημα, που έχει τον τίτλο «Το μυθιστόρημα στην Αφρική, η Κοστέλο επιτίθεται σε εκείνους τους συγγραφείς που αυτοανακηρύσσονται αυθεντικοί εκπρόσωποι των μικρών, περιφερειακών λογοτεχνιών, ενώ με τα αφηγήματά τους ενισχύουν στη δυτική φαντασία την κατασκευασμένη εικόνα του Τρίτου Κόσμου. Σε μια άλλη διάλεξή της (μάθημα 6ο) η ηρωίδα εκφράζει τα μεικτά συναισθήματα που της προκάλεσε η ανάγνωση ενός βιβλίου που αφηγείται με ανατριχιαστική ωμότητα την εκτέλεση των επίδοξων δολοφόνων του Χίτλερ. H πεποίθησή της ότι η περιγραφή του κακού μιαίνει όχι μόνο τον γράφοντα αλλά και τους αναγνώστες του και ότι μια αμιγώς ηθική στάση επιβάλλει την απάλειψη κάθε αναφοράς στο κακό την φέρνει αντιμέτωπη με το δίλημμα ελευθεροτυπίας-λογοκρισίας, αλλά και με την τρομακτική δύναμη της συγγραφικής τέχνης να δημιουργεί «εμπειρίες» που η ζωντάνια τους μοιάζει με βιωμένη πραγματικότητα.



Ανικανοποίητη και εξαντλημένη



Απαντώντας στην πρόσκληση της αδελφής της (μάθημα 5ο) που εργάζεται ως εθελόντρια σε αφρικανική αποστολή για τα θύματα του AIDS, η Κοστέλο καλείται να αξιολογήσει την ανθρωπιστική ιδεολογική τοποθέτησή της σε σχέση με τον ακραιφνή καθολικισμό της αδελφής της. H αρχαιοελληνική λατρεία της ανθρώπινης ομορφιάς αντιπαραβάλλεται με τη χριστιανική εμμονή στον ανθρώπινο πόνο. H συνάντηση όμως των δυο γηραιών αδελφών αφήνει την Κοστέλο ανικανοποίητη και εξαντλημένη, καθώς η διαπροσωπική σχέση, η αδελφική αγάπη, ό,τι δηλαδή ευαγγελίζεται η χριστιανική πίστη, έχει χαθεί μεταξύ τους. Αντίθετα, στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, η ερωτική επιθυμία αποτελούσε πάντοτε κινητήριο δύναμη, ικανή να ωθήσει ακόμη και τους θεούς σε μεταμορφώσεις προκειμένου να συνευρεθούν με έναν θνητό. Αυτές τις σκέψεις διατυπώνει η Κοστέλο στο 7ο μάθημα με τίτλο «Ερως».

Το «Στην Πύλη» είναι το 8ο μάθημα που κλείνει το παράδοξο αυτό μυθιστόρημα. Πρόκειται για μια αλληγορία δαντικού καθαρτηρίου, όπου μια ομάδα δικαστών ζητεί από την Κοστέλο ομολογία πίστης προτού επιτρέψει την είσοδό της σε έναν άλλο κόσμο. Αν όμως υπάρχει ένας συνεκτικός ιστός στο αποσπασματικό τούτο μυθιστόρημα είναι ότι δεν υπάρχουν πίστεις αλλά μόνο βιώματα, ότι οι αφηρημένες έννοιες και ιδέες οφείλουν να δώσουν τη θέση τους σε σχέσεις «ενσάρκωσης», όπου όχι απλώς μπαίνεις στη θέση του άλλου αλλά γίνεσαι ο άλλος. Ο Κούτσι εφευρίσκει την απαραίτητη γλώσσα για να αρθρώσει κάτι το άρρητο και ανέκφραστο, επιδίωξη όμως που a priori είναι καταδικασμένη να παραμείνει ατελής και ανολοκλήρωτη.



Ντόρα Τσιμπούκη (καθηγήτρια Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-11-2003