Ο άρχοντας της Πετρούπολης

Σε αυτό το συναρπαστικό μυθιστόρημα ο Τζ. Μ. Κούτσι τολμά να φανταστεί τη ζωή του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Η ιστορία εκτυλίσσεται στα 1869, όταν ο Ντοστογιέφσκι επιστρέφει από τη Γερμανία στην Αγία Πετρούπολη λόγω του ξαφνικού θανάτου του Πάβελ, του προγονού του. Ακολουθεί ιδεοληπτικά το φάντασμα του νεαρού, προσπαθώντας να ανακαλύψει αν ήταν αυτόχειρας ή θύμα δολοφονίας και πώς αισθανόταν για τον πατριό του. Καθώς εμπλέκεται στα βίαια όνειρα των πολιτικών ακτιβιστών που ίσως πήραν το παιδί του, ο Ντοστογιέφσκι σπαράσσεται από αβυσσαλέες αντιφάσεις: αφελής και υστερόβουλος, θεοσεβής και φαύλος, φιλάνθρωπος και άσπλαχνος.

Το έργο Ο Άρχοντας της Πετρούπολης είναι ταυτόχρονα μια ακαταμάχητη ιστορία μυστηρίου, διαποτισμένη με την ατμόσφαιρα της προεπαναστατικής Ρωσίας, κι ένας οξυδερκής και τολμηρός στοχασμός πάνω στην εξουσία και στην επανάσταση, στην τέχνη και στη φαντασία.



Ο νομπελίστας Τζ. Μ. Κούτσι μάς προκαλεί να αμφισβητήσουμε όλες μας τις πεποιθήσεις, όχι μόνο για την αγάπη, αλλά και για τη φύση της αλήθειας, εξερευνώντας με τρόπο προκλητικό και σαρκαστικό τη σχέση ανάμεσα στην τέχνη και τη ζωή, την ελπίδα και την πράξη, τις βεβαιότητές μας και τη δράση που αναλαμβάνουμε. Η δημιουργικότητα, η οδύνη, η σύγκρουση και η εξάρτηση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε πατεράδες και γιους, ο έρωτας και ο θάνατος αποτελούν τα συστατικά αυτού του μοναδικού, σκοτεινού έργου.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο «Αρχοντας της Πετρούπολης» δημοσιεύτηκε στα αγγλικά πριν από δέκα χρόνια και έχει ξανακυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Νεφέλη». Η βράβευση, ωστόσο, πέρσι του Τζ. Μ. Κούτσι με το Νόμπελ, καθώς και η καλή τύχη που φαίνεται να έχουν τα βιβλία του στην επιτόπια αγορά, φέρνουν το μυθιστόρημα αυτό ξανά κοντά μας, δείχνοντας πως πολλά μένουν ακόμη να συζητηθούν. Δύο είναι τα κεντρικά πρόσωπα του έργου: ο Ντοστογιέφσκι, που επιστρέφει το φθινόπωρο του 1869 από τη Δρέσδη στην Αγία Πετρούπολη προκειμένου να παραλάβει τα πράγματα του θετού γιου του (ο γιος του έχει πεθάνει υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες), και ο Σεργκέι Γκενάτεβις Νετσάγιεφ, ο οποίος περιμένει το διάσημο συγγραφέα στη ρωσική πρωτεύουσα, όντας πανέτοιμος να αρχίσει ένα παιχνίδι γάτας και ποντικού μαζί του. Ο «Αρχοντας της Πετρούπολης» έχει αρκετά στοιχεία από το ιστορικό και το αστυνομικό μυθιστόρημα: πέραν του Ντοστογιέφσκι και του Νετσάγιεφ υπάρχει μια αδρή εικονογράφηση του άγριου πολιτικού κλίματος της εποχής, ενώ από τη δράση δεν λείπει μια ορισμένη ίντριγκα, που εξυφαίνεται κυρίως γύρω από την αιτία του θανάτου τού γιου του Ντοστογιέφσκι και τις διάφορες ερμηνείες της.



Σύγκρουση δύο κόσμων



Ο διάλογος πάνω σε μιαν ιδέα ή σ' ένα δημόσιο θέμα αποτελεί βασική παράμετρο της μεθόδου βάσει της οποίας γράφει ο Κούτσι τα μυθιστορήματά του. Κι εκείνο που επιχειρεί μέσω του διαλόγου ο συγγραφέας είναι η ισοδύναμη απόδοση των απόψεων που διίστανται, η ισόμετρη ανάπτυξη των φωνών που συγκρούονται στο εσωτερικό του μυθιστορηματικού του λόγου. Τούτο, όμως, συμβαίνει όχι χάριν κάποιας χρυσής ουδετερότητας, που πρέπει να τηρηθεί πάση θυσία, έτσι ώστε να μη χαλάσουν οι σωστά ζυγιασμένες ισορροπίες και οι καλά κρατημένες αποστάσεις, αλλά επειδή η κάθε πλευρά πρέπει να παρουσιαστεί στην πλήρη της ένταση και σε όλο της το βάθος -να βιωθεί στη συνείδηση του αναγνώστη σε όλο το μέγεθος, την έκταση και την πρωτοτυπία της. Και ο Κούτσι τηρεί αυτή τη μέθοδο αυστηρά και απαρέγκλιτα, χωρίς συμβιβασμούς και παραχωρήσεις. Στη σύγκρουση Νετσάγιεφ και Ντοστογιέφσκι, ο μεν Ντοστογιέφσκι μέμφεται αδιάκοπα τον Νετσάγιεφ επειδή έμπλεξε το γιο του στο επαναστατικό του πρόγραμμα, με αποτέλεσμα τον οικτρό θάνατό του, ο δε Νετσάγιεφ επιτίθεται αλύπητα στον Ντοστογιέφσκι, όχι μόνο γιατί έχει αποκηρύξει το ριζοσπαστικό παρελθόν του, αλλά επειδή στην πραγματικότητα ουδέποτε πίστεψε στις αξίες της ολοκληρωτικής πολιτικής ανατροπής. Και στην τιτάνια αυτή πάλη κανείς από τους δύο δεν έχει τη δυνατότητα να πάρει το πάνω χέρι.

Κι αν τον Νετσάγιεφ τον παρακολουθούμε μόνο εξωτερικά, σε σχέση με το ποιες φωτιές υποθέτει εκάστοτε ο Ντοστογιέφσκι ότι ανάβουν στην ψυχή του, τον Ντοστογέφσκι έχουμε τη δυνατότητα να τον γνωρίσουμε εκ των ένδον, από τη στιγμή που ο αφηγητής επιλέγει να μας αποκαλύψει σε ανοιχτό πλάνο τις σκέψεις και τα αισθήματά του. Τι ακριβώς, όμως, είναι ο Ντοστογιέφσκι του Κούτσι; Από τη μια πλευρά, ένας σκληρός και βαριά καταθλιπτικός οργανισμός, ο οποίος δεν τα καταφέρνει, όπως κι αν το δοκιμάζει, όσο κι αν το προσπαθεί, να αντέξει και να ξεπεράσει το πένθος του. Από την άλλη, ένα πρόσωπο βυθισμένο τόσο στις σκοτεινές επιθυμίες του όσο και στις αλόγιστες ενοχές του -έρμαιο του ερωτικού βρασμού του για τη σπιτονοικοκυρά του γιου του και συνάμα παντελώς αδύναμος να ξεχάσει την οικογένεια (νεότερη γυναίκα και παιδί) που έχει αφήσει στη Δρέσδη. Κι όταν ο βαθιά διχασμένος αυτός Ντοστογιέφσκι έρχεται σε ολομέτωπη αντίθεση με τον Νετσάγιεφ, η πάλη τους παίρνει αυτομάτως τεράστιες διαστάσεις.



Το πολιτικό όραμα μιας θεοκρατικής ουτοπίας



Το χέρι του Νετσάγιεφ είναι το χέρι της τέλειας καταστροφής: όλα πρέπει να ξεκινήσουν από την αρχή -τίποτε δεν πρέπει να μείνει όρθιο ή ακέραιο. Ο κόσμος υπάρχει για να σβηστεί κάποια στιγμή εξ ολοκλήρου -για να κατρακυλήσει με ταχύτητα στον γκρεμό και να σταθεί για πάντα νεκρός στον πάτο. Κι αυτό που θα μπει στη θέση του; Επί της ουσίας, ο Νετσάγιεφ δεν το ξέρει ακριβώς -του αρκεί η συντριπτική δύναμη της θεοκρατικής του ουτοπίας, του φτάνει η ικανότητά του να αποφασίζει σαν θεός. Ο Ντοστογιέφσκι καταλαβαίνει το κολαστήριο του οποίου τις πύλες θέλει να ανοίξει διάπλατα το πολιτικό όραμα του Νετσάγιεφ και βλέπει το έγκλημά του ήδη πραγματωμένο -στο σώμα του νεκρού γιου του.

Το ισχυρότερο προσόν του Κούτσι σ' αυτό το κατά τα άλλα μάλλον τυπικά ρεαλιστικό μυθιστόρημα, που αποφεύγει τα δυσνόητα τεχνάσματα και τις περίπλοκες αφηγηματικές τεχνικές, είναι ο τρόπος του να εμβαθύνει στα μαρτύρια των χαρακτήρων του. Υπάρχουν ώρες που το παραλήρημα του Νετσάγιεφ γίνεται ιερή μανία και παράνοια ταυτοχρόνως, καθώς και στιγμιότυπα κατά τα οποία η ερωτική ένωση του Ντοστογιέφσκι με τη σπιτονοικοκυρά του γιου του αποκτά κάτι συμπαντικό. Κι όλα αυτά κάτω από μια γραφή που απαγορεύει με την ψυχρότητα και την ξηρότητα του ύφους της την οιαδήποτε συναισθηματική αντίδραση. Διότι σκοπός του Κούτσι δεν είναι να κινητοποιήσει την αμεσότητα και το συναίσθημα, αλλά το στοχασμό και το πάθος. Και δεν υπάρχει, νομίζω, καμία αμφιβολία για το ότι τα καταφέρνει θαυμάσια. Σπάνια συγγραφέας μπορεί να κερδίσει με τόσο γυμνά και απέριττα μέσα σε τέτοια έκταση τον αναγνώστη του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/08/2004