Ο άνθρωπος που δολοφονούσε χήρες

Πράγα, στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Ο φόνος της Ελισάβετ φον Πόμερεν εγκαινιάζει μια σειρά από περίεργες και εξαιρετικά βίαιες δολοφονίες. Δύο αστυνομικοί, ένας Γερμανός από την Γκεστάπο κι ένας Τσέχος, θα αναλάβουν να εξιχνιάσουν το ποιος και γιατί έχει μετατρέψει εαυτόν σε εκδικητή μοναχικών γυναικών στην ταλαιπωρημένη από τον πόλεμο τσέχικη πρωτεύουσα. Έχει όμως νόημα να προσπαθεί κανείς να τηρήσει τον νόμο μέσα σ' έναν ολότελα αποδιοργανωμένο κόσμο, όταν κυριαρχεί το αυτονόητο της φρίκης του πολέμου και των ομαδικών θανάτων;



Μία από τις ομορφότερες πόλεις της Ευρώπης, η Πράγα, η καρδιά της Βοημίας που τη διασχίζει ο Μολδάβας (Vltava στα τσέχικα, Moldau στα γερμανικά), με τις εξαίσιες γέφυρες, από τις οποίες διασημότερη είναι εκείνη του Καρόλου, θεωρείται και πόλη των συγγραφέων. Όχι μόνο επειδή κατά καιρούς αποτελούσε το φιλόξενο καταφύγιο εξορίστων, αποδιωγμένων και ανήσυχων πνευμάτων: την εποχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης κατέφυγαν εκεί οι Ρόμπερτ Μούζιλ, Γιόζεφ Ροτ, Ερνστ Μπλοχ και μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ οι Τόμας και Χάινριχ Μαν και ο Μπέρτολντ Μπρεχτ. Ωστόσο η Πράγα ανέδειξε μια σειρά σημαντικούς συγγραφείς παγκόσμιας εμβέλειας, όπως τον Γιαροσλάβ Χάσεκ, τον Μπόχουμιλ Χράμπαλ, τον Γκούσταβ Μέιρινκ και βεβαίως τον μέγιστο όλων, τον Φραντς Κάφκα. Από τους εν ζωή ευρισκομένους έχει ξεχωρίσει ο Μίλαν Κούντερα (κάτοικος Παρισιού πλέον) και ο Πάβελ Κόχουτ, ο οποίος θα μας απασχολήσει εδώ.


Το μυθιστόρημά του «Ο άνθρωπος που δολοφονούσε χήρες» (πρωτότυπος τίτλος «Hvezdna hodina vrahu», ήτοι Το τυχερό άστρο των δολοφόνων) έχει ως χώρο δράσης την Πράγα, συγκεκριμένα την Πράγα της γερμανικής κατοχής, την άνοιξη του 1945, και ήρωες Τσέχους και Γερμανούς, πατριώτες και προδότες, κομμουνιστές και εθνικιστές. Ο Πάβελ Κόχουτ (γενν. το 1928), γνωστότερος ως θεατρικός συγγραφέας (το έργο του «Φτωχέ φονιά» έχει παιχθεί και στην Αθήνα, κυκλοφορεί δε σε βιβλίο των εκδόσεων Δωδώνη) και δημιουργός τού «Ένας θηλυκός δήμιος» (εκδόσεις Οδυσσέας), υπήρξε στέλεχος του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας ­και υμνητής του Στάλιν­, από όπου διεγράφη το 1969 μετά τα δραματικά γεγονότα του 1968 τα οποία έμειναν στην Ιστορία ως «Ανοιξη της Πράγας». Αργότερα συμμετείχε σε αντικαθεστωτικές κινήσεις και ετέθη υπό διωγμόν ως συντάκτης της «Χάρτας 77» (μαζί με τον Κούντερα, τον Βάτσλαβ Χάβελ, τον Ιβάν Κλίμα), πράγμα που του στοίχισε την εξορία στη Δύση. Για μεγάλο διάστημα διετέλεσε σύμβουλος του Burgtheater της Βιέννης, ενώ σήμερα μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στη γενέτειρά του και στην πρωτεύουσα της Αυστρίας.


Αυτός ο ανήσυχος και δημιουργικός άνθρωπος με το παρόν μυθιστόρημα επιχειρεί να μιλήσει για την αντιφατικότητα της εποχής του και να θίξει ποικίλα σύγχρονα ζητήματα χρησιμοποιώντας ως όχημα τις συμβάσεις της αστυνομικής λογοτεχνίας. Διότι ναι μεν υπάρχει στο μυθιστόρημα ένας άνθρωπος που δολοφονεί χήρες, ένας κατ' εξακολούθηση δολοφόνος δηλαδή, αλλά η δράση του δεν θυμίζει καθόλου τους ανάλογους ήρωες των αμερικανών συγγραφέων των θρίλερ οι οποίοι το μόνο που επιδιώκουν είναι να εντυπωσιάσουν και πέραν τούτου ουδέν.


Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Στην Πράγα, προς το τέλος της γερμανικής κατοχής, και ενώ οι Γερμανοί υποχωρούν σε όλα τα μέτωπα, οι Σοβιετικοί προελαύνουν και οι Αμερικανοί με τους συμμάχους τους αποβιβάζονται στη Νορμανδία, η κατάσταση είναι συγκεχυμένη. Καθώς οι σειρήνες καλούν τους κατοίκους στα καταφύγια για να αποφύγουν τις βόμβες των συμμαχικών αεροπλάνων στην πόλη δρα, σχεδόν ανενόχλητος, ένας μυστηριώδης δολοφόνος που έχει προτίμηση σε νεαρές χήρες ­τους κόβει τα δύο στήθη και τους ξεριζώνει την καρδιά­ οι οποίες έχουν χάσει τους συζύγους τους σε πολεμικές εχθροπραξίες και αλλού.


Αυτόν τον δημόσιο κίνδυνο αναλαμβάνουν να αντιμετωπίσουν δύο άνδρες, ένας Γερμανός και ένας Τσέχος, ο επιθεωρητής Μπούμπακ και ο υπαστυνόμος Γιαν Μόραβα, οι οποίοι την ίδια ακριβώς περίοδο ζουν υπέροχες ερωτικές στιγμές. Ο πρώτος συνδέεται με μια γερμανίδα καλλιτέχνιδα, την Γκρέτε, που ακούει στο όνομα Μαρλέν ­παραπέμπει στην ηρωίδα του γνωστού τραγουδιού «Λιλή Μαρλέν»­, την ερωμένη του γερμανού αρχηγού της Γκεστάπο της Πράγας, ενώ ο δεύτερος είναι σφόδρα ερωτευμένος με τη Γίτκα, μιαν ασήμαντη γραμματέα, εργαζόμενη στο γραφείο της αστυνομίας. Οι δύο συνεργάτες αποφασίζουν να στήσουν παγίδα στον σαδιστή δολοφόνο με δολώματα τις αγαπημένες γυναίκες τους και μια ιδιότυπη φιλία αναπτύσσεται ανάμεσά τους καθώς βιώνουν τη συντροφικότητα και την αλληλεγγύη.


Αν και έχει τη δομή του θρίλερ, το μυθιστόρημα είναι βαθύτατα πολιτικό και ταυτόχρονα ερωτικό. Ο κατ' εξακολούθηση δολοφόνος και το κυνήγι για την εξόντωσή του δίνουν την ευκαιρία στον συγγραφέα να μιλήσει για την τυφλή βία μα και την αγάπη ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες εν καιρώ πολέμου. Η φρίκη που γεννούν οι παράλογες δολοφονίες επιτείνει τη φρίκη του πολέμου, ενώ η αγωνία για τη σύλληψη του παρανοϊκού δράστη, συνδυασμένη με την αγωνία για την απελευθέρωση της πόλης από τους κατακτητές, οδηγεί σε πράξεις ηρωισμού και αυτοθυσίας. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ο Κόχουτ μέσω των πράξεων της αποκρουστικής μεμονωμένης βίας επιχειρεί να μιλήσει για την απεχθέστερη συλλογική βία και τον τρόμο που πηγάζει από αυτήν.


Ας τονιστεί ξανά πως το βιβλίο «Ο άνθρωπος που δολοφονούσε χήρες» δεν είναι απλώς ένα θρίλερ αλλά ένα σημαντικό μυθιστόρημα με πολλές αναγνώσεις, καλομεταφρασμένο και άξιο να διαβαστεί από όλους, ακόμη και από εκείνους που απεχθάνονται τις ιστορίες με εγκλήματα. Διότι το ηθικό παράδοξο που απασχολεί τον Κόχουτ, σύμφωνα με το Der Tagesspiegel, είναι το ότι «αν σκοτώσεις έναν άνθρωπο σε καιρό ειρήνης είσαι δολοφόνος, αν σκοτώσεις εκατό σε καιρό πολέμου είσαι ήρωας».

Φίλιππος Φιλίππου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 04-03-2001