Γράμματα Ψυχάρη προς Νικόλαο Γ. Πολίτη

Τα γράμματα του Ψυχάρη προς στο Νικόλαο Πολίτη τοποθετούνται ανάμεσα στα χρόνια 1884 (είναι η χρονολογία του πρώτου) και 1915 (η χρονολογία του τελευταίου). Τα γράμματα αυτά, όπως είπα, συχνά αναφέρονται σε προμήθειες βιβλίων από την Αθήνα. Πολλές φορές όμως αγγίζουν και το γλωσσικό ζήτημα από ορισμένες πλευρές ή αναφέρονται σε μικρότερα γλωσσικά θέματα. Δίνουν άλλοτε πληροφορίες για την πνευματική κυρίως δραστηριότητα του Ψυχάρη στη Γαλλία. Επίσης πολλά γράμματα αναφέρονται και σε βιβλία του Νικόλαου Πολίτη και του Κωστή Παλαμά, καθώς και του Γεωργίου Χατζιδάκι. Γίνεται λόγος ακόμα για το Σολωμό, το Μιστριώτη, το Σπυρίδωνα Λάμπρο. Τα περισσότερα γράμματα χρονολογούνται μέσα στην πρώτη δεκαετία του περασμένου αιώνα και μάλιστα το 1901. Ελάχιστα γράφονται πριν από το 1900 και μετά το 1910. Τούτο ίσως οφείλεται στη μεγαλύτερη ή μικρότερη κατά καιρούς φροντίδα του παραλήπτη να διασώζει τα γράμματα. Τα περισσότερα είναι μονοσέλιδα ή δισέλιδα. Μακρότερο χώρο κατέχουν ελάχιστα. Ορισμένα είναι εκτενέστατα.[...]

(από τον πρόλογο του βιβλίου)







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ως φαίνεται, το 2004 αποφασίστηκε, αν και δεν ανακοινώθηκε ακόμη επισήμως, να κατοχυρωθεί ως έτος Εμμανουήλ Ροΐδη, με τη συμπλήρωση εκατονταετίας από τον θάνατό του, στις 7 Ιανουαρίου 1904, παρακάμπτοντας την επέτειο του ενάμιση αιώνα από τη γέννηση του Γιάννη Ψυχάρη, στις 3 Μαΐου 1854. Εκτός και αν οι αρμόδιοι επανέλθουν, όπως συνέβη το 2001 με το έτος Εμπειρίκου, και κατόπιν ωριμοτέρας σκέψεως τιμήσουν, έστω και παραπλεύρως, «τον γλωσσικό αναμορφωτή», ως έπραξαν το 2001, με την εκλεκτή τριάδα Παπαδιαμάντη - Ξενόπουλου - Σικελιανού, ώστε να μην παραπονούνται οι ανάδοχοι και υποστηρικτές τους. Αν βεβαίως υπάρξουν αρκούντως κραταιοί υποστηρικτές στην περίπτωση Ψυχάρη. Μια συμβιβαστική ιδέα θα ήταν το 2004 να ανακηρυχθεί έτος του δημοτικισμού, συνεορτάζοντας Ψυχάρη και Ροΐδη, ή, μάλλον ευρύτερα, του γλωσσικού ζητήματος, που ναι μεν έχει προ τριακονταετίας και επισήμως επιλυθεί, ωστόσο πολύς λόγος εξακολουθεί να γίνεται περί την ελληνική, καθ' όσον παραμένει εσαεί χειμαζόμενη.

Οπως και αν έχει, ο Ψυχάρης πρόλαβε και εκπνέοντος του 2003 απέκτησε πρώτος βιβλίο, χάρη σε έναν ισοβίως αφοσιωμένο μελετητή του. Ο E. Κριαράς παρουσιάζει 43 επιστολές του Ψυχάρη προς τον N. Γ. Πολίτη, μετά εμπεριστατωμένων σχολίων και αναλυτικών ευρετηρίων, όπως αυτά που έχει καθιερώσει σε όλα τα έργα του, και ως συνέχεια του βιβλίου Ψυχάρης. Ιδέες, αγώνες, ο άνθρωπος, που είχε εκδώσει το 1959 με τη συμπλήρωση τριάντα χρόνων από τον θάνατο του Ψυχάρη, στις 30 Σεπτεμβρίου 1929, και το οποίο είχε επανεκδώσει το φθινόπωρο του 1981, όταν διέβλεπε διάθεση προς οριστική επίλυση του γλωσσικού μας ζητήματος. H ενασχόληση του Κριαρά με τον Ψυχάρη έρχεται και ως λογικό επακόλουθο της εμμονής του στη δημοτική γλώσσα. Στις δύο εργογραφίες Κριαρά, που εκδόθηκαν το 2001, της A. Λαμπράκη-Παγανού (Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, Ηράκλειο) και του Π. Χρ. Ζιώγα (Θεσσαλονίκη), το θέμα Ψυχάρη πρωτεύει σε αριθμό δημοσιευμάτων που απλώνονται από το 1949 ως και το 2000.



Συνέπειες ανήσυχου βίου



Το καινούργιο βιβλίο συμβάλλει στην πληρέστερη γνώση του επιστολογράφου Ψυχάρη, καθώς έρχεται ως προσθήκη στη δημοσιευμένη αλληλογραφία του με τους πρώτους δημοτικιστές, κυρίως με τον Αργύρη Εφταλιώτη. Αν και η αλληλογραφία του Ψυχάρη με «τον ιδρυτή της ελληνικής λαογραφίας» παραμένει ελλιπής, προπαντός ανάπηρη, αφού δεν υπάρχουν τα γράμματα του Πολίτη που δείχνουν απαραίτητα, ιδίως όταν τους επιστολογράφους απασχολούν θέματα, στα οποία διχογνωμούν. Τα αρχεία των συγγραφέων όμως υφίστανται τις συνέπειες ενός ανήσυχου βίου. Κάτοικος Αθηνών, ο Πολίτης, στην αρχή της άλλοτε ποτέ οδού Πινακωτών (Χαριλάου Τρικούπη σήμερα) έζησε «παραδειγματικόν οικογενειακόν βίον» και το αρχείο του, αλώβητο, παραχωρήθηκε από τον τριτότοκο γιο του, Λίνο Πολίτη, στο Μουσείο Μπενάκη. Κάτοικος Παρισίων ο Ψυχάρης, στη διάρκεια της αλληλογραφίας τους άλλαξε τουλάχιστον πέντε κατοικίες, πέραν των θερινών διαμονών του, παρεμβαλλομένης και μιας αλλαγής συζύγου το 1913. Πάντως φρόντιζε για το αρχείο του, ανεξάρτητα αν δεν κατόρθωσε να αποφύγει τις μεταθανάτιες περιπέτειες των χειρογράφων του. Τελικά ένα τμήμα του αρχείου του βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής και αν αρχίσει πράγματι, οσονούπω, η φροντίδα του, δεν αποκλείεται να αναδυθούν οι επιστολές Πολίτη, οπότε η συνομιλία των δύο αλληλογράφων θα αποκατασταθεί.

Οι επιστολές Ψυχάρη απλώνονται σε μία τριακονταετία, από το 1884 ως το 1915, ωστόσο 27 γράμματα χρονολογούνται από το 1901. Οι δύο πρώτες επιστολές γράφονται πριν από το πρώτο ταξίδι του στην Ελλάδα, το 1886, όταν και γνωρίζεται με τον Πολίτη. Ακολουθεί μια επιστολή του 1892, τέσσερα χρόνια μετά Το ταξίδι μου. Επόμενη σωζόμενη επιστολή, το 1900, και πάλι, χρόνια μετά τα ταξίδια του στην Ελλάδα του 1893 και του 1895, όταν έχει πλέον σβήσει ο απόηχος της διάλεξής του στην αίθουσα του «Παρνασσού», με θέμα «Το φιλί», στις 6 Νοεμβρίου 1893. Ακόμη, το 1996, το κείμενο της διάλεξης επανεκδόθηκε αυτοτελώς με εισαγωγή-επιμέλεια Δ. Τζιόβα (εκδόσεις Πόλις). Οπότε στις επιστολές κυριαρχεί η έγνοια και των δύο για την προμήθεια εφημερίδων, περιοδικών και βιβλίων. Αλληλοεξυπηρετούνται, ισοσκελίζοντας τον λογαριασμό τους πάντοτε σε είδος. Αλλωστε το 1890 είναι και οι δύο πλέον καθηγητές και έχουν ανάγκη βοηθημάτων για την καλύτερη παρασκευή των μαθημάτων τους. Εντύπωση προκαλεί η φροντίδα με την οποία ο Ψυχάρης καταρτίζει τη βιβλιοθήκη του.

Πέραν όμως των εκατέρωθεν παραγγελιών, ανταλλάσσουν και τα βιβλία τους, με πρώτο, τις Παροιμίες του Πολίτη, που εκδόθηκε το 1899 ως πρώτος τόμος του έργου Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Ο Ψυχάρης του τάζει βιβλιοκρισία, που τρενάρει και ως τον Σεπτέμβριο του 1901 δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί. Πάντως, ως μέλος της «Επιτροπής για την ενθάρρυνση των ελληνικών σπουδών στη Γαλλία», φροντίζει να απονεμηθεί στον Πολίτη το βραβείο του Ζάππα. Οσο για την κριτική του, τη διατυπώνει χωρίς περιστροφές, με «το ύφος του το ειλικρινό». Αλλά και γενικότερα οι απόψεις του για πρόσωπα και έργα φαίνονται μάλλον δηκτικές, καθώς η ηπιότητα δεν θα πρέπει να ήταν του χαρακτήρα του.



Συγγένειες και αντιθέσεις



Ξεχωρίζουν τρεις εκτενείς επιστολές: η δεύτερη σωζόμενη, της 18ης Αυγούστου 1885, που θεωρείται και η πρώτη επιστολή του Ψυχάρη στη δημοτική, ενώ η προηγούμενη, στις 25 Μαρτίου 1884, μαζί με μια επιστολή προς τον ιστοριοδίφη Κωνσταντίνο Σάθα, με ημερομηνία 14 Απριλίου του ιδίου χρόνου, εικάζονται ως οι τελευταίες που γράφει ο Ψυχάρης στην καθαρεύουσα. Στην επιστολή του 1885 διαφωνεί με τις απόψεις του Πολίτη σχετικά με τη γενεαλογία των δημοτικών ασμάτων. Κυρίως τον απασχολεί το τραγούδι του νεκρού αδελφού, πεπεισμένος ότι συγγενεύει «με τη Λενώρα του Burger». Ακόμη υποστηρίζει πως ο μύθος του Διγενή έχει σλαβική καταγωγή, ενώ αμφισβητεί και το νόημα ενός «ακριτικού κύκλου». Οι δύο άλλες πολυσέλιδες επιστολές είναι του 1901 και αφορούν τις μεταβολές μέσα στον χρόνο της ελληνικής γραμματικής, θέμα που διδάσκει ο Ψυχάρης από την άνοιξη του 1885, όπου πρωτοδιορίστηκε. Επί μακρόν, σχολιάζει τους τύπους του άρθρου «ταις» και «τοις» που συγκρατεί ο Πολίτης, υποστηρίζοντας την αντικατάστασή τους από την αιτιατική «τες» και «τις».

Αν και η διαφωνία επεκτείνεται και οι τόνοι υψώνονται όταν στο στόχαστρο μπαίνει η λέξη «Ρωμιός» και τα παράγωγά της, «το ρωμαίικο» και «η ρωμιοσύνη» έναντι του Ελλην που προκρίνει ο Πολίτης. «Νόστιμα» όσα γράφει ο Ψυχάρης: «...H καθαρεύουσα φταίει που και το Ρωμιό άξαφνα δε θέλουμε και τη Ρωμιοσύνη δεν την καταδεχόμαστε... Μα είδα πως έχετε κι άλλους λόγους να μη θέλετε το Ρωμιό, γιατί μου λέτε πως "διασπά και την έννοιαν της εθνικής ενότητος"... H εθνική ενότητα ποια και πού είναι; Από τον Περικλή θα κατεβούμε γραμμή στο Γιωργάκη; Δεν υπάρχει τίποτις ανάμεσα; Θαρρώ πως υπάρχει το Βυζάντιο. Το Βυζάντιο τι πράμα είναι; Εγώ τους ξέρω Ρωμαίους, όχι Ελληνες...»

Προβληματισμοί ενός και πλέον αιώνα, εισέτι επίκαιροι, έστω κι αν άλλαξαν οι όροι της συζήτησης.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-04-2004