Ξένοι μέσα στον εαυτό μας

Την ώρα που ο κόσμος μας γίνεται ένα melting pot, τίθεται ένα ερώτημα που θα αποτελέσει τη λυδία λίθο για την ηθική του 21ου αιώνα: Πώς είναι δυνατό να ζήσουμε μαζί με τους άλλους, χωρίς να τους απορρίψουμε ή να τους αφομιώσουμε, αν δεν αναγνωρίσουμε ότι είμαστε ξένοι μέσα στον εαυτό μας;
Το βιβλίο αυτό είναι μια πρόκληση για να συλλογιστούμε τους τρόπους που διαθέτουμε για να ζήσουμε ως ξένοι ή μαζί με ξένους, ενώ, συγχρόνως, αναπαριστά τις τύχες του ξένου μέσα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό: οι έλληνες με τους "μετοίκους" τους και τους "βαρβάρους" τους, οι εβραίοι που θεμελιώνουν τη βασιλεία του Δαβίδ μέσω της μορφής της Ρουθ της Μωαβίτισσας, ο Απόστολος Παύλος που κηρύσσει το λόγο του Θεού ανάμεσα σε μετανάστες εργάτες, που θα γίνουν οι πρώτοι χριστιανοί, χωρίς να ξεχνάμε τον Ραμπελαί, τον Μονταίν, τον Έρασμο, τον Μοντεσκιέ, τον Ντιντερό, τον Καντ, τον Χέρντερ, αλλά και πιο πρόσφατα τον Καμύ και τον Ναμπόκοφ, που όλοι τους στοχάστηκαν πριν από μας πάνω στην υπέροχη και άθλια ζωή της ξενιτιάς. Στην καρδιά αυτού του κοσμοπολίτικου πεπρωμένου βρίσκονται τα Δικαιώματα του Ανθρώπου όπως τα διακήρυξε η Γαλλική Επανάσταση, που αρχικά τίμησε τους ξένους, πριν αρχίσει να ακονίζει το λεπίδι της πάνω στο λαιμό τους και σε αντίστιξη, ο ρομαντικός εθνικισμός που θα βρει την κατάληξή του μέσα στον ολοκληρωτισμό. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Τζούλια Κρίστεβα γεννήθηκε στη Βουλγαρία, σπούδασε Γλωσσολογία στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας και το 1965 μετοίκησε στο Παρίσι. Το 1973 πήρε το διδακτορικό της από τη Σχολή Ανώτατης Εκπαίδευσης στις Κοινωνικές Επιστήμες στο Παρίσι. Υπήρξε βοηθός του μαρξιστή κριτικού Λουσιέν Γκολντμάν. Στη διαμόρφωση των απόψεών της ιδιαίτερα σημαντική ήταν η επιρροή του Ρολάν Μπαρτ. Είναι καθηγήτρια και διευθύντρια σπουδών Γλωσσολογίας, Σημειολογίας και Λογοτεχνίας του 20ού αιώνα στο Πανεπιστήμιο Paris VII. Το ενδιαφέρον της επικεντρώνεται σε θέματα που αφορούν τη γλωσσολογία, την ψυχανάλυση, τη σημειολογία και το φεμινισμό. Από πολλούς κατατάσσεται (δες το έργο των Αλαν Σοκάλ και Ζακ Μπρικμόν «Πνευματικές διαμάχες») στους μεταμοντέρνους στοχαστές. Αυτό όμως μάλλον οφείλεται στον τρόπο που χειρίζεται τη γλώσσα και το ύφος της και όχι τόσο στις ιδέες και τις αξίες που ενστερνίζεται. Οι έννοιες της κριτικής, της δημοκρατίας, της καθολικότητας, της αλήθειας, της χειραφέτησης τις οποίες οι θεωρητικοί της μετανεωτερικότητας θεωρούν ξεπερασμένες, αποτελούν συστατικό στοιχείο του θεωρησιακού παραδείγματος της Κρίστεβα.

Στο παρουσιαζόμενο έργο την απασχολεί ένα καίριας σημασίας ζήτημα, όπως είναι η αντίφαση μεταξύ της αρχής της αφομοίωσης ή της εκδίωξης του ξένου, που προτείνουν οι σύγχρονες κοινωνίες των κρατών, και η ταυτόχρονη ανάδειξη του κυρίαρχου ρόλου του «αυτονομιστικού ατομικισμού του μοντέρνου ανθρώπου». Η συγγραφέας στη μελέτη της δεν παρακολουθεί τους οικονομικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση των «ημεδαπών» έναντι των αλλοδαπών, ενδιαφέρεται όμως για τις εντάσεις που δημιουργούνται από την επικοινωνία αυτών των δύο παραγόντων. Αυτές οι εντάσεις οφείλονται στην κρίση εκείνων των θρησκευτικών, ηθικών και φιλοσοφικών συστημάτων που αναδείκνυαν ως πρωταρχικής σημασίας αξία τον κοσμοπολίτικο ανθρωπισμό. Ο στωικισμός, ο ιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός και ο ανθρωπισμός της Αναγέννησης αντιμετώπιζαν τον άνθρωπο ως καθολική αξία, γι' αυτό αποτελούσαν ανάχωμα κατά της ξενοφοβίας. Οδηγός, διά μέσου της γραφίδας της, σε αυτό το ράλι ιδεών είναι ο αρχαίος ελληνικός, ιουδαϊκός και χριστιανικός κόσμος, μα και ο κόσμος του Δάντη, του Μακιαβέλι, του Ραμπελέ, του Μοντέν, αλλά και των εκπροσώπων του ύστερου Διαφωτισμού. Παράλειψη όμως αποτελεί η απουσία του σύγχρονου γερμανικού προβληματισμού για τον «ξένο» (Βέμπερ, Σουτς, Σέλερ, Μπέντζαμιν), που τόσο έχει επηρεάσει την κοινωνιολογική σκέψη.

Οι πρώτοι ξένοι είναι ξένες, είναι οι Δαναΐδες. Αυτές είναι διπλά ξένες, αφού εγκατέλειψαν τη χώρα καταγωγής τους, την Αίγυπτο, αλλά και την οικογένειά τους και τις ενδογαμικές σχέσεις. Ο πρώτος ξένος είναι γυναίκα που αντιτάσσεται στη θεμελιακή κοινότητα της κοινωνίας της, που είναι η οικογένεια. Οι Δαναΐδες σηματοδοτούν τη μετάβαση στις εξωγαμικές κοινωνίες, αφού πλέον η γυναίκα πρώτη έρχεται να γίνει σύζυγος ξένων.

Πρώτη η Αθήνα συλλαμβάνει την ενότητα των πολιτών όχι με φυλετικά ή κοινωνικά κριτήρια, αλλά στη βάση της συμμετοχής στην πολιτική ζωή. Ο ξένος είναι η έκφραση της αντίθεσης προς την ελληνική δημοκρατία και ελευθερία, γι' αυτό η κατωτερότητά του είναι ηθικο-πολιτική και όχι φυλετική. Ο θεσμός των μετοίκων, με τη σειρά του, κρατάει ίσες αποστάσεις μεταξύ του κοσμοπολιτισμού και της ξενοφοβίας. Παρ' όλα αυτά η συγγραφέας θεωρεί πως η αντίληψη του Ισοκράτη, ότι η ιδιότητα του Ελληνα δεν στηρίζεται σε φυλετικά κριτήρια αλλά σε πολιτιστικά, αποτελεί μια μειοψηφική άποψη των διανοουμένων. Δυστυχώς, σήμερα, αυτή η ιδέα δεν αποτελεί κτήμα ακόμη και πολλών διανοουμένων. Για παραδείγματα δεν χρειάζεται να ψάξουμε πολύ, αρκεί το ξεφύλλισμα του καθημερινού Τύπου.

Η πρώτη πραγματικά κοσμοπολίτικη ηθική είναι αυτή των στωικών. Η οικουμενική ηθική του στωικισμού υπερβαίνει το διαχωρισμό των πόλεων και οδηγεί σε έναν κοσμοπολιτισμό ανοχής. Ο στωικισμός σε όλες τις εκδοχές του, ακόμη και στην ελευθεριάζουσα, δεν είναι μια σκέψη αφομοίωσης και ενσωμάτωσης του άλλου, αλλά μια σκέψη που «εξαλείφει τον άλλον με κοινό παρανομαστή τη λογική». Εδώ έχουμε να κάνουμε με έναν ατομικισμό του ορθού λόγου. Αφού περάσουμε από τον ιουδαϊσμό και το χριστιανισμό, θα συναντήσουμε εκ νέου το στωικισμό στο ελευθεριάζοντα κοσμοπολιτισμό του 18ου αιώνα.

Στη Διαθήκη του εβραϊκού λαού, ο ειδωλολάτρης μπορεί να διεκδικήσει τα ίδια δικαιώματα με τον ξένο, αρκεί να προσηλυτισθεί. Ο ίδιος ο Αβραάμ ήταν ξένος, ενώ η ξενότητα (Ρουθ) και η αιμομιξία (Λωτ) βρίσκονται στη βάση της κυριαρχίας του Δαβίδ. Στο χριστιανικό κόσμο, κυρίως αυτόν του Παύλου, η πόλη εγκαταλείπει το προσκήνιο για χάρη μιας άλλης κοινότητας, αυτής των ξένων, αυτής δηλαδή της κοινότητας που υπερβαίνει το ασφυκτικό πλαίσιο της φυλής και της εθνότητας. Ο Παύλος υιοθετεί τον κοσμοπολιτισμό του όψιμου ελληνισμού για να σπάσει τους δεσμούς με τον εβραϊκό εθνικισμό και τοπικισμό. Ο συνεκτικός ιστός της χριστιανικής θρησκείας είναι η ξενότητα του ίδιου του Χριστού. Αυτές βεβαίως οι παρατηρήσεις θα λέγαμε πως ισχύουν, αν δεχτούμε το ρουσοϊκό διαχωρισμό μεταξύ ανθρώπινης και πολιτικο-θεσμικής θρησκείας. Η θεσμική έκφραση της θρησκείας διά μέσου των πάσης φύσεως ιεραρχιών της (με εξαιρέσεις ατομικού και όχι θεσμικού επιπέδου) είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του ξένου και της ίδιας της ξενότητας του Ιησού.

Στο Μεσαίωνα ξένος είναι κάθε πρόσωπο που έχει γεννηθεί σε άλλο έδαφος από αυτό του κάθε συγκεκριμένου φέουδου. Με την επικράτηση του έθνους-κράτους ξένος είναι αυτός που δεν ανήκει στο κράτος στο οποίο ζούμε, αυτός που δεν έχει εθνικότητα. Ο ξένος ορίζεται κυρίως σύμφωνα με δύο νομικά αξιώματα: το jus solis και το jus sanguinis, το δικαίωμα της γης και το δικαίωμα του αίματος. Ο ευρωπαϊκός κοσμοπολίτικος διαφωτισμός μέσα από τη σκέψη αρχικά των Μοντέν, Μακιαβέλι, Ερασμου, αλλά και των Μοντεσκιέ, Βολτέρου, Ρουσό, Ντιντερό και Καντ θεμελιώνει στη βάση των ανθρώπινων και όχι των πολιτικών δικαιωμάτων την οικουμενικότητα της ανθρώπινης κατάστασης. Αυτός ο κοσμοπολιτισμός ερείδεται όχι στην ενότητα των πλασμάτων που ανήκουν στον Θεό, αλλά στην οικουμενικότητα του εγώ. Η Γαλλική Επανάσταση όμως, αντί να θεμελιώσει τα ανθρώπινα οικουμενικά δικαιώματα, προκάλεσε την έκρηξη των πολιτικών και εθνικών δικαιωμάτων. Οσοι αντιτάχθηκαν σε αυτήν την εξέλιξη, όπως ο Ζαν Μπατίστ Κλόοτς και ο Τόμας Πέιν, γνώρισαν τις οδυνηρές συνέπειες.

Είναι αυτό ένα παράδοξο; Οχι, μας επισημαίνει η συγγραφέας. Εδώ σε αυτό το σημείο εντοπίζουμε την κυριότερη συμβολή της Κρίστεβα. Αυτή έγκειται στη διαπίστωσή της πως χωρίς την πολιτική και κοινωνική εξουσία και την προσκόλληση γύρω από αυτήν συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε αυτήν την εξωτερικότητα που εκπροσωπεί ο ξένος. Οι εξουσίες και όχι οι ιδεολογίες δημιουργούν τους ξένους, άρα εδώ βρίσκεται και η λύση του αινίγματος. Η φροϋδική «ανησυχητική ξενότητα» αναζητώντας τον ξένο στον εαυτό μας εσωτερικοποιεί εκ νέου το πρόβλημα και το στέλνει στα βάθη του ασυνειδήτου. Η ίδια η ψυχανάλυση ορίζεται ως ένα ταξίδι μέσα στην ξενότητα του άλλου και του εαυτού μας. Η Κρίστεβα φαίνεται να αποδέχεται την άποψη πως εφόσον ο ξένος είναι μέσα μας, τότε είμαστε όλοι ξένοι. Τότε όμως οδηγούμαστε στην εσωτερίκευση της ξενότητας και της εξουσίας, κάτι που ακυρώνει οποιαδήποτε δέσμευση για άρση των εξωτερικών εξουσιών που γεννούν την ξενότητα. Αυτό αποτελεί μια αντίφαση στο έργο της, την οποία οφείλουμε να επισημάνουμε. Εξάλλου για τον ίδιο τον Φρόυντ ο «καταναγκασμός της επανάληψης» που πηγάζει από το ασυνείδητο και δημιουργεί σε συνεργασία με τη «φαντασίωση της ενδομήτριας ζωής» την αίσθηση της ξενότητας, δεν μπορεί να γίνουν κατανοητά έξω από την ύπαρξη του κοινωνικού κόσμου και των ανισοτήτων.

Σε τελική ανάλυση, για τη συγγραφέα ο κόσμος των ξένων είναι ο δικός μας κόσμος. Από το δημοκρατικό και ανθρωπιστικό -σε καμία περίπτωση ελιτίστικο- κοσμοπολιτισμό της Κρίστεβα οφείλουμε, το λιγότερο, να κρατήσουμε την έκκλησή της για τροποποίηση του περιεχομένου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως προαπαιτούμενο όμως αυτής της τροποποίησης τίθεται η αρχή της οικουμενικής αξιοπρέπειας σε συνδυασμό με την κατανόηση των βαθύτερων αιτίων της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Από τη μελέτη τέτοιων έργων κερδίζουν όλοι, κυρίως όμως θα το συνιστούσαμε στους ημεδαπούς υποστηρικτές τού «Οχι» στο σχέδιο Ανάν. Ισως κατανοήσουν πως η στάση μας έναντι του άλλου, πέρα από τους νομικούς τύπους και τις κρατικές εξουσίες, οφείλει να καθορίζεται από τις αρχές της κοινής ανθρώπινης ιδιότητας και των διαφορετικών κοινωνικο-ψυχολογικών και πολιτιστικών συνιστωσών της.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/06/2004