Οι νέες αρρώστιες της ψυχής

Η ψυχαναλυτική πρακτική των τελευταίων χρόνων ανακαλύπτει νέους ασθενείς. Πέρα από τις κλασικές μορφές, την υστερία ή την ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση, ο ναρκισσιστικές πληγές, οι κίνδυνοι ψύχωσης, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα δείχνουν όλα μια ιδιαίτερη δυσκολία αναπαράστασης. Αυτό το σύνολο μελετών θέτει ένα άμεσο ερώτημα που αποκαλύπτει όχι μόνο μια επείγουσα θεραπευτική ανάγκη, αλλά και ένα πρόβλημα πολιτισμού.





ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η ΚΛΙΝΙΚΗ
Η ψυχή και η εικόνα
Προς τι οι ψυχαναλυτές σε σκοτεινούς καιρούς απόγνωσης;
Ο ιδεοψυχαναγκαστικός και η μητέρα του
Η αντιμεταβίβαση: μια υστερία αφυπνισμένη
Ο συμβολικός ευνουχισμός: ένα ερώτημα
Το παιδί και το άρρητο νόημα
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΙΣΤΟΡΙΑ
Διαβάζοντας τη Βίβλο
Από τα σημεία στο υποκείμενο
Το εφηβικό μυθιστόρημα
Ο τροχός των χαμόγελων
Δόξα, πένθος και γραφή
Joyce "Τhe Gracehoper" ή η επιστροφή του Ορφέα
Τα μυστικά μιας ψυχαναλύτριας
Ο καιρός των γυναικών


ΚΡΙΤΙΚΗ



Παρ' όλο που χαίρει διεθνούς αναγνώρισης και ακτινοβολίας, το έργο της σημειολόγου και ψυχαναλύτριας, Julia Kristeva, δεν είναι και τόσο διαδεδομένο στην Ελλάδα. Το όνομά της είναι ένα από τα πιο γνωστά στην Ευρώπη και στην Αμερική ανάμεσα στους κύκλους των διανοουμένων. Βουλγάρα στην καταγωγή, αποτελεί εν τούτοις το αρχέτυπο της γαλλίδας διανοουμένης. Η διαδρομή της μοιάζει ακούραστη, όπως φαίνεται από το πλούσιο και πολυφωνικό της έργο: πάνω από 20 βιβλία, μία έδρα στο Πανεπιστήμιο Paris VII, ένα πόστο ως Professeur associe στο Columbia University της Νέας Υόρκης (διαδοχικά με τον Umberto Eco και τον Tzvedan Todorov), ένα πλήθος διαλέξεων, συνεντεύξεων και μεταφράσεων των έργων της σε πολλές χώρες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες μάλιστα έχουν ήδη γραφεί πέντε μελέτες πάνω στο έργο της, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει το Kristeva Reader του Toril Moi.

Με το βιβλίο της Οι Νέες Αρρώστιες της Ψυχής, η Julia Kristeva εκφράζει τη βαθιά της ανησυχία για τον κίνδυνο που διατρέχει ο κόσμος σήμερα από τις νέες «ιδέες» και νέες «σκέψεις». Ανάμεσά τους διακρίνει αυτές των νευροεπιστημών και του cognitivisme. Η Kristeva δεν τις αγνοεί ούτε τις περιφρονεί. Εξετάζει τις ανακαλύψεις τους που διεισδύουν σταθερά στην ψυχιατρική και στην ψυχολογία με προορισμό να εκθρονίσουν την ψυχανάλυση. Και αν επισημαίνει τον κίνδυνο που πηγάζει από τον πειρασμό της άγνοιας, δείχνει ότι μπορεί να ενστερνιστεί με μια κριτική ματιά ορισμένες νέες θέσεις που προέρχονται από αυτές τις επιστήμες, χωρίς να αλλοιωθούν καθόλου τα καλώς κείμενα της ψυχαναλυτικής σκέψης.

Η ανάγνωση του βιβλίου μας οδηγεί στην υπόθεση μιας «ανοικτής δομής». Αυτός ο όρος δεν παραπέμπει τόσο στον Umberto Eco όσο σε μια επανεξέταση του στρουκτουραλισμού. Το «άνοιγμα» δεν αφορά μια μορφή σχετικοποίησης ή ένα είδος συμβιβασμού, έτοιμου να συνάψει νέες θεωρητικές συμμαχίες, αλλά εγγράφεται μέσα στην καρδιά της ίδιας της δομής, με σκοπό να ανατρέψει τη Νόηση. Αυτό το «άνοιγμα» είναι μάλιστα αποφασιστικό γιατί έρχεται σε μια στιγμή που η ίδια η ψυχανάλυση ταλαντεύεται και γίνεται αισθητή η ανάγκη να σπάσει ο κλοιός μιας σκέψης που απειλείται από ασφυξία. Έχοντας συνείδηση αυτού του κινδύνου, η Kristeva κάνει λόγο για την ένταση της ταύτισης του αναλυτή με τον αναλυόμενο. Απέναντι στον ασθενή, λέει ότι το μόνο πράγμα που γνωρίζει είναι ότι καλείται να δώσει μια απάντηση, για να ξεπηδήσει έτσι μια καινούργια ερώτηση. Η πίστη της στην ψυχανάλυση δεν πηγάζει από την αίσθηση ότι αυτή κατέχει όλα τα κλειδιά, αλλά από το ότι είναι η μόνη που μπορεί να αναζητήσει απαντήσεις σε καλές ερωτήσεις.

Η γενική διαπίστωση αυτού του βιβλίου είναι ότι ολοένα και περισσότεροι νέοι ασθενείς προσέρχονται στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι και ότι δεν είναι ίδιοι με αυτούς που συναντούσε ο Φρόιντ, παρ' όλο που, εννοείται, υπάρχει μια συνέχεια. Αυτοί οι νέου τύπου ασθενείς οφείλονται στο ότι οι άνθρωποι δεν έχουν τις ίδιες αναστολές, τις ίδιες ψυχικές συγκρούσεις, αλλά επίσης και στο ότι ο τρόπος που ακούν οι αναλυτές έχει αλλάξει. Η συγγραφέας έχει την αίσθηση ότι όλο και περισσότερα άτομα παρουσιάζουν δυσκολία να αναπαραστήσουν τις συγκρούσεις, τα πάθη, τα δράματα και τα τραύματά τους. Το πρόβλημα λοιπόν σήμερα είναι εκείνο της αναπαράστασης και το ερώτημα που τίθεται αφορά την τύχη της φαντασίωσης μέσα στη σύγχρονη πραγματικότητα που κατακλύζεται από μια βιομηχανική παραγωγή εικόνων που στερούνται νοήματος και άρα είναι ανίκανες να οδηγήσουν στην αναζήτηση του νοήματος.

Η Kristeva, χωρίς να δίνει όρκο πίστης σε κανένα δόγμα, μάχεται υπέρ του φαντασιακού και ζητά να αναγνωριστούν τα μη γλωσσικά θεμέλια του ψυχισμού. Γνωρίζει ότι η αποκάλυψή τους προϋποθέτει την αναγνώριση της ετερογένειας, τους διάφορους τρόπους σύνδεσης και αποκλεισμού που καταλήγουν σε συγκρουσιακά σύνολα θεμελιωμένα στη λογική και την οικονομία των ορίων του ενορμητικού είναι και του συμβολικού νοείν. Δικαιολογημένα λοιπόν επαναδιατυπώνει εδώ τη συμφωνία της με τον Φρόιντ, πάνω στον βασικό ρόλο των ενορμήσεων μέσα στον ψυχισμό ­ τη στιγμή μάλιστα που πολλοί ψυχαναλυτές, στο όνομα ενός εκσυγχρονισμού συχνά θεμελιωμένου σε αρχές ξένες προς την ίδια την ψυχανάλυση, αποσιωπούν αυτήν την τεράστια κατάκτηση ­ και με τον Λακάν για την ανακάλυψη του συμβολικού.

Η πρωτοτυπία της προσφοράς της Kristeva στον φροϊδισμό έγκειται στην ιδιαίτερη σημασία που προσδίδει στο αισθητηριακό, το προγλωσσικό, το άρρητο και το ανέκφραστο που ενεργούν στο εσωτερικό του ψυχικού οργάνου. Όλη της η προσοχή είναι στραμμένη στη μελέτη του γυναικείου στοιχείου και της μητρότητας, χωρίς ωστόσο να ενδιαφέρεται να προσθέσει κάτι ακόμη στο φεμινιστικό οικοδόμημα, που κινδυνεύει λιγότερο να καταρρεύσει από τα χτυπήματα των αντιπάλων απ' ό,τι από το ίδιο του το βάρος. Αυτό που την ενδιαφέρει είναι να φωτίσει το «αόρατο μυστικό της θηλυκότητας για την οποία ο Freud έλεγε ότι είναι το απρόσιτο μέρος της προσωπικότητας των δύο φύλων».

Πλάι στη χρεοκοπία διαφόρων συστημάτων σκέψης, την αποτυχία των ιδεολογιών και την παραπλάνηση των φεμινισμών, η Julia Kristeva, από τη θέση της μη δογματικής ψυχαναλύτριας, ανανεώνει το βλέμμα και διευκολύνει την πορεία μας σε έναν κόσμο που χάνει ολοένα τις σημασίες και τους άξονές του. Και ακόμη αναζητά τον ορισμό ενός νέου χώρου, όπου τα δύο φύλα θα μπορέσουν να ανακαλύψουν νέες σχέσεις, για να αντιμετωπίσουν... το μέλλον ­ όχι το παρόν.

Κατερίνα Χατζή, ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-01-1999