Το μηνολόγιο ενός απόντος

Ο Σταύρος Κρητιώτης, διαπρεπής επιστήμονας και καθηγητής πανεπιστημίου, γράφει το παράδοξο μυθιστόρημα «Το μηνολόγιο ενός απόντος», με θεματικό άξονα αλλά και μέθοδο γραφής την αντιγραφή. Το βιβλίο γρήγορα κατατάσσεται στα ευπώλητα, χάρη στους αμέτρητους τρόπους αγραμμικής ανάγνωσής του. Υπό το βάρος όμως μιας καταγγελίας για λογοκλοπή, το βιβλίο αποσύρεται από την κυκλοφορία. Παράλληλα με την καταγγελία της αντιγραφής, η φημολογία για ανάρμοστη ακαδημαϊκή δράση και η επικείμενη απόλυση από το πανεπιστήμιο οδηγούν τον καθηγητή στην αυτοκτονία. Ωστόσο, τα αίτια του θανάτου του συσκοτίζονται από το ενδεχόμενο να υπήρξε ο ίδιος υποκινητής της εναντίον του κατηγορίας για λογοκλοπή. Δύο κρυπτογραφήματα σφραγίζουν το μυστήριο. Η τελική όμως εκδοχή του μυθιστορήματος, που ανακαλύπτεται μετά τον θάνατο του Κρητιώτη, δίνει τη λύση των κρυπτογραφημάτων, ανατρέποντας τα πάντα και οδηγώντας στη δεύτερη έκδοση που κρατάτε τώρα στα χέρια σας.

Ο επιμελητής

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η παρούσα κριτική θα μπορούσε να είναι μέρος του ίδιου του βιβλίου. Θα μπορούσε να είναι τμήμα του ίδιου του μυθιστορήματος και να έχει μεταφερθεί εδώ αυτούσια, για να γνωρίσει το ευρύ κοινό το περιεχόμενό του. Κι αυτό, γιατί το βιβλίο δεν παύει ούτε στιγμή να αναφέρεται στον εαυτό του, να συνδυάζει την υπόθεση με το σχόλιο και τον αυτοστοχασμό. Πρόκειται για ένα μεταμοντερνιστικό κείμενο, στο οποίο ο συντάκτης του εφαρμόζει όλες τις αρχές του κινήματος με έναν άκρως ενδιαφέροντα τρόπο, ο οποίος συνεχώς υπενθυμίζει ότι η λογοτεχνία είναι γλωσσική κατασκευή.

Ο Σταύρος Κρητιώτης, λογοτεχνικός ήρωας μέσα στο μυθιστόρημα, συστήνεται ως καθηγητής πανεπιστημίου και γράφει ένα λογοτέχνημα με τίτλο «Το μηνολόγιο ενός απόντος», το οποίο αποδεικνύεται ότι είναι αντιγραφή του βιβλίου τού φίλου του Βρασίδα Κουτάντου με τίτλο «Αντιγραφές απ' το κενό». Παράλληλα με την αποκάλυψη όλων των λεπτομερειών της λογοκλοπής παρακολουθούμε και τη ζωή του πρωταγωνιστή, όπως εμφανίζεται μέσα από τις οπτικές γωνίες πολλών προσώπων που τον γνώριζαν. Ετσι, το βιβλίο κινείται σε δύο επίπεδα: το ένα αναφέρεται στην ιστορία της πανεπιστημιακής και προσωπικής ζωής του κεντρικού ήρωα και το άλλο στην αφήγηση και τα τεχνάσματα με τα οποία αποκαλύπτεται η ίδια η διαδικασία της γραφής.



Μεταμοντερνιστικός καταιγισμός



Ο συγγραφέας -όποιος κι αν κρύβεται πίσω από το ψευδώνυμό του- γνωρίζει καλά το μεταμοντερνισμό και στην ουσία το βιβλίο του είναι μια πλήρης εφαρμογή των κελευσμάτων του σε ένα άκρως ενδιαφέρον πείραμα. Πρώτα πρώτα, η αποσπασματικότητα του κειμένου και οι ποικίλες οπτικές γωνίες των αφηγητών, ανάμεσα στους οποίους μόλις και μετά βίας συναντάται ο ίδιος ο πρωταγωνιστής, ο οποίος γίνεται αποδέκτης των επιστολών τους κι έτσι ο Κρητιώτης είναι ο εξωκειμενικός συγγραφέας, ο ενδοκειμενικός συγγραφέας, ο αφηγητής σε μερικά τεμάχια λόγου, ο επιμελητής όλου του τόμου και ο αναγνώστης της αφήγησης. Με τον τρόπο αυτό έχουμε έναν τεράστιο εγκιβωτισμό, καθώς το βιβλίο που έχουμε στα χέρια μας περιλαμβάνει ένα άλλο βιβλίο με τον ίδιο τίτλο, το οποίο με τη σειρά του έχει αντιγράψει ένα προηγούμενο έργο.

Η έννοια της λογοκλοπής στηρίζεται και με μια ευρέως χρησιμοποιημένη διακειμενικότητα με παραθέματα άλλων συγγραφέων (οι οποίοι δηλώνονται στο παράρτημα) να μπολιάζουν το λόγο του εκάστοτε αφηγητή. Με άλλα λόγια, άλλα από τα ξεχωριστά κείμενα του μυθιστορήματος δημιουργήθηκαν με τη συρραφή μιας σειράς φράσεων (σ' ένα μάλιστα δεν υπάρχει καμία πρόταση που να μην είναι δανεισμένη), ενώ άλλα είναι αυτούσια δημοσιεύματα υπαρκτών αρθρογράφων. Με την τεχνική τού μοντάζ, λοιπόν, συντίθενται τα μικρά τεμάχια λόγου και παράλληλα με κολάζ των ποικίλων κειμενικών ειδών (επιστολές, ηλεκτ. μηνύματα, άρθρα, βιβλιοκρισίες κ.τ.λ.) διαρθρώνεται όλο το έργο, χωρίς να πειθαρχεί σε μια κατευθυνόμενη χρονολογικά σειρά. Οπως συμβαίνει στα υπερκείμενα (hyper-texts), κάθε ημερομηνία λειτουργεί ως δεσμός (link), την οποία, αν ακολουθήσει κανείς, οδηγείται σε μια άλλη κι έτσι διαβάζει αντίστοιχα και το κεφάλαιο που έπεται. Ο αναγνώστης παροτρύνεται να κινηθεί ελεύθερα από ημερομηνία σε ημερομηνία και να διαβάσει με τη δική του σειρά το μυθιστόρημα, δημιουργώντας συνάμα και τη δική του πλοκή.

Η ιδέα έχει πετύχει στο «Λεξικό των Χαζάρων» του Μ. Πάβιτς και στο «Ζωή, οδηγίες χρήσεως» του Ζ. Περέκ, απ' όπου τα δανείζεται και ο Κρητιώτης. Αυτό που καταφέρνει ωστόσο είναι να δώσει πλοκή στα κείμενα και να μην αφήσει το όλο τέχνασμα ένα ευφυές πείραμα χωρίς ουσία. Η αλήθεια που αποκαλύπτεται όταν συνδυαστούν οι πληροφορίες κάθε πηγής και αποκωδικοποιηθούν δύο κρυπτογραφήματα, αν και δεν θαμπώνει με την πρωτοτυπία της, είναι ωστόσο έξυπνη και ενσωματώνεται δημιουργικά στη σύλληψη και εκτέλεση του μυθιστορήματος.

Ολος αυτός ο λαβύρινθος της γραφής, οι αντιγραφές και οι λογοκλοπές, τα άτομα που αλλάζουν αμοιβαία θέση δίνοντας το ένα στο άλλο τις πνευματικές του δημιουργίες ενισχύουν την αυτοαναφορικότητα και την ομφαλοσκόπηση που επιχειρεί το ίδιο το βιβλίο στον εαυτό του. Παράλληλα, κάτι τέτοιο ενισχύεται από το συνδυασμό αφήγησης και δοκιμίου, ιστορίας και σχολίου, εξαιρετικό δείγμα μεταμυθοπλασίας που εξιστορεί και ταυτόχρονα αυτοερμηνεύεται, που αφηγείται και ως μεταγλώσσα εξηγεί τη διαδικασία εξέλιξης και γραφής. Αν πετύχαινε και ο πολυγλωσσισμός των κειμένων, αν δηλαδή το ύφος και η γλώσσα διαφοροποιούνταν από αφηγητή σε αφηγητή, τότε θα μπορούσαμε να μιλάμε για ένα πολυπρισματικό μυθιστόρημα που αποτυπώνει επακριβώς τις τρέχουσες λογοτεχνικές σταθερές με ευφάνταστο τρόπο.



Λογοκλοπή ή διακειμενικότητα;



«Η διακειμενικότητα», λέει κάπου ο Κρητιώτης, «δεν είναι τερτίπι, αλλά καταστατική συνθήκη της λογοτεχνίας». Η Κρίστεβα είχε συλλάβει πρώτη ότι κάθε συγγραφέας πρώτα είναι αναγνώστης, ο οποίος αντλεί από παντού, είτε συνειδητά είτε ασύνειδα, κι έτσι τίποτα πρωτότυπο από πλευράς περιεχομένου δεν μπορεί πλέον να προκύψει. Αυτό που αναφύεται είναι ένας νέος χειρισμός των υπαρχόντων μοτίβων και θεμάτων, ένας νέος συνδυασμός λογοκλοπών, δανείων, παραγνωρισμένων αληθειών, υποβαθμισμένων αξιών και κειμένων. Η ουσία της λογοτεχνίας δεν έγκειται πια σε μια εκρηκτική ιδέα, αλλά στην πραγμάτωση κάθε σύλληψης -όσο κοινότοπη κι αν φαντάζει-, επεξεργασμένης όμως έτσι ώστε να συμβαδίζει με τις κοινωνικές αλλά και αισθητικές αντιλήψεις κάθε εποχής.

Το κείμενο, μπορεί μεν να στηρίζεται στη δομική κατασκευή του μυθιστορήματος του Ζ. Περέκ «Ζωή, οδηγίες χρήσεως», χρησιμοποιεί όμως τους προβληματισμούς ενός άλλου έργου του Γάλλου λογοτέχνη με τίτλο «Ιδιωτική πινακοθήκη», όπου δοκιμάζονται οι έννοιες της αυθεντικότητας και της πλαστογραφίας, του γνήσιου και του πλαστού. Η εποχή μας γνωρίζει πως η πρωτοτυπία είναι μια έννοια πεπερασμένη και η ανακύκληση υλικών και ιδεών είναι γόνιμη, όταν αυτά επανατοποθετούνται σε νέα συγκείμενα και ερμηνεύουν με άλλη οπτική γωνία τα εκάστοτε προβλήματα της ανθρωπότητας.

Είναι φυσικό επόμενο να έχουμε στα χέρια μας ένα προϊόν εγκεφαλικότητας χωρίς συναίσθημα, χωρίς δηλαδή ο αναγνώστης να συγκινείται από τη δραματική ένταση ή να ταυτίζεται με τον ήρωα. Ο τελευταίος δεν σκιαγραφείται με ενδελέχεια, αφού δεν συλλαμβάνεται παρά μόνο μέσα από τις οπτικές γωνίες των άλλων, και επομένως ούτε ο ίδιος φωτίζεται επαρκώς ούτε τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου ολοκληρώνονται. Ούτως ή άλλως η συγγραφική πρόθεση δεν έγκειται στην αποτύπωση των χαρακτήρων, αλλά στη μεταμοντερνιστική αναπαράσταση της λογοκλοπής.

Ακόμα κι αν αυτή η κριτική δεν είναι μέρος του βιβλίου, μπορεί να γράφεται -όπως συμβαίνει και μέσα στο λογοτέχνημα με ανάλογα κείμενα- με ψευδώνυμο, πίσω από οποίο να κρύβεται ο ίδιος ο Κρητιώτης. Γι' αυτό μην παίρνετε όρκο για το «κοπιράιτ» των ιδεών, απ' όποιον κι αν προέρχονται...



ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/06/2005